201
ilə sıx yaradıcılıq əlaqələri saxlayırdı) yaradıcılarından və rəhbərlə-
rindən idi.
Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının görkəmli yaradıcılarından biri
kimi şöhrət qazanmış, təlim-tərbiyə mövzusunda yazdığı əsərlərində
yazıçı-pedaqoq kimi özünün məharətini göstərmiş Seyid Əzim
Şirvaninin ədəbi irsinin mühüm hissəsini uşaq və gənclərin təlim-
tərbiyəsinə həsr etdiyi əsərlər təşkil edir. “Qafqaz müsəlmanlarına
xitab”, “Təlim-tərbiyə haqqında”, “Əkinçi” qəzetinə yardım üçün”,
“Həsən bəy Məlikov Zərdabiyə”, “Puşkinə heykəl qoyulması müna-
sibətilə” və s. şeirlərində o, bir maarifçi kimi feodal-patriarxal qay-
da-qanunların əleyhinə çıxmış, qabaqcıl ideyaların carçısı olmuşdur.
Seyid Əzim insanlara dərin və hərtərəfli bilik qazanmağı töv-
siyə edir və bunula bərəbər gözəl əxlaq və ədəbə yiyələnməyi zəruri
hesab edirdi.
Seyid Əzimin nəcib ideyalar tərbiyə edən əsərlərini məktəb
şagirdləri bir əsrdən artıqdır sevə-sevə oxuyub əzbərləyirlər. Şairin
öz oğlu Mir Cəfərə müraciətlə yazdığı şeirlərdə təbliğ olunan
fikirlər əslində bütün uşaqlar və gənclər üçün olduqca faydalıdır.
Şair “Alimlərə hörmət haqqında moizə” şeirində oğlu Mir
Cəfərə müraciətlə yazır:
Üləma haqqını riayət qıl,
Əhli-elmə həmişə hörmət qıl.
Demə bu kafər, ol müsəlmandır,
Hər kimin elmi var, o insandır.
...Elm bir nur, cəhl zülmətdir,
Cəhl düzəxdir, elm cənnətdir .
Şairin əsərləri içərisində öyüd, təmsil və didaktik mahiyyət
daşıyan mənzum hekayələr çoxdur. Bunların da müəyyən bir hissəsi
öz ideyaları etibarı ilə onun maarifçi, didaktik şeirləri ilə birləşir.
Doğruçuluq, mərdlik, dostluq, yoldaşlıqda mətanət, çalışqanlıq, əzi-
lənlərə kömək, insanlarla yaxşı rəftar və s. gözəl və nəcib sifətlərin
tərbiyələndirilməsi həmin öyüdlərin əsas məzmununu təşkil edir.
Şairin öyüdlərinin çoxu bu günə qədər öz tərbiyəvi əhəmiyyətini
itirməmişdir.
Seyid Əzimin öyüdlərində zəhmət, əmək insanı ucaldan başlı-
ca amillər kimi göstərilir və gənc nəslə işsizlikdən, bikarçılıqdan
uzaqlaşıb, müəyyən bir sənətə yiyələnmək tövsiyə olunur:
202
Ey oğul, bil ki, adəmi-bikar,
Xüşk olan bir odundu, layiqi-nar.
Bunu bizdən deyibdilər əqdəm,
Sənəti olmayan deyil adəm.
Maarifpərvər şair başqa bir şerində birlik, ittifaq ideyasını irəli
sürərək, fərdiyyətçiliyin əleyhinə çıxır, gəncləri birliyə, ittifaqa
çağırırdı:
İttifaq eyləyəndə beş barmaq,
Xeyli asandı bir işi tutmaq.
Yoxdur, ey sərvarim, tək əldə səda,
İttifaq ilədir sünırü səfa.
Seyid Əzim şeirlərində Şamaxıda o zamanlar rus dilində yeni
rəsmi dövlət məktəbinin açılmasından, özünün bu məktəbdə müəl-
lim kimi çalışmasından və elmin məziyyətlərindən bəhs edir. O,
elmli şəxsi var-dövlət sahibi, elmsiz şəxsi isə heyvan kimi dəyərlən-
dirir:
Bu nədəndir? Savadımız yoxdur,
Elmdə ictihadımız yoxdur...
... Bixəbər olmuşuq şəriətdən,
Başımız çıxmır elmi-hikmətdən...
...Zinəti-şəxs elmi-ədyandır,
Elmsiz şəxs misli-heyvandır .
Oğlu Mir Cəfərə yazdığı bir məktubunda şair bu fikrini daha
kəskin şəkildə ifadə edərək yazır: “Təvəqqe eləyirəm ki, yaxşı dola-
nasan, ananı incitməyəsən, yoldaşlarını incitməyəsən, oxumağa səy
eləyəsən”.
Ey oğul, bu dəlili-bişəkdir,
Adəmi-bisəvad eşşəkdir.
Seyid Əzim əsl sənətə yiyələnmək üçün elmi əsas götürür. O
deyir ki, yaxşı sənətkar olmaq üçün elmli olmaq lazımdır, çünki
elmsiz sənət dəyərsiz bir şeydir.
Şair “Cəfər, ey qönçeyi-gülüstanım” misrası ilə başlayan şei-
rində öz övladına əhli-ürfan kimi yetişməyi, bunun üçün “hər lisanə
rağib” olmağı, bütün elmləri öyrənməyi məsləhət görür:
203
Demirəm rus, ya müsəlman ol,
Hər nə olsan get əhli-ürfan ol...
...Cəhd qıl neməti-təmamə yetiş,
Elm təhsil qıl, məqamə yetiş.
Klassik rus ədəbiyyatının mütərəqqi rolunu və əhəmiyyətini
düşünən Seyid Əzim Azərbaycan təzkirəçiləri arasında ilk dəfə ola-
raq rus ədəbiyyatına da müəyyən yer ayırmışdır. O, xüsusilə Puşki-
nin zəngin irsindən rəğbətlə bəhs etmiş, onu kamala çatmış ən yük-
sək bir şair, faydalı əsərlər müəllifi və yeni rus ədəbi dilinin mahir
bilicisi, ustası kimi tərifləmişdir. Şair şeirlərinin birində oğluna xi-
tabən öz dövrünün gənclərinə rus dilini öyrənməyi məsləhət görür:
Ey oğul, hər lisanə ol rağib,
Xassə ol rusi elminə talib.
Onlara ehtiyacımız çoxdur,
Bilməsək dil, əlacımız yoxdur.
Seyid Əzimin rus dilini öyrənməyi təbliğ etməsi o dövr üçün
mütərəqqi bir hadisə idi. O zaman Azərbaycanda hakim dairələr, ru-
hanilər rus dilinin, Rusiyadan ucqarlara keçən hər cür qabaqcıl ide-
yaların əleyhinə çıxırdılar. Elə buna görə də avam xalqa rusca oxu-
mağı şəriətcə qadağan edir, rus dilində kitab, qəzet, jurnal oxuyan-
ları “kafir” adlandırırdılar.
Mütərəqqi ideyaların carçısı olan Seyid Əzim bu mühafizə-
karların əleyhinə olaraq rus dilinin tədrisini, rus və Avropa mədə-
niyyətinin qabaqcıl nailiyyətlərindən istifadə etməyi günün ən vacib
və zəruri məsələlərindən sayır və bu sahədə müasiri Həsən bəy Zər-
dabi ilə bərləşirdi
Seyid Əzim insanın formalaşmasında rərbiyənin roluna böyük
qiymət vermiş, bütün insanların tərbiyəyə möhtac olduğunu bildir-
mişdir:
Filhəqiqət dirəxti-nakamil,
Tərbiyət feyzinə olur şamil.
Növi-insan deyil ağacdan kəm,
Qabili-tərbiyətdi hər adəm.
Şairin fikrincə, insan elm və tərbiyə sayəsində öz əxlaqını və
ədəbini inkişaf etdirib yetkin səviyyəyə çata bilər. İnsanın səadəti-
nin mayasında tərbiyə dayanır. Tərbiyəsiz elmin isə faydası yoxdur:
