Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti
Yüklə 5,04 Kb. Pdf görüntüsü
|
12 cəmləşmişdi. Azərbaycanda antik şəhərlərin yaranması ölkənin ümumi mədəni-iqtisadi həyatına, o cümlədən, onun maddi mədəniyyətinin tərəqqisinə əsaslı təsir göstərmişdir. Siyasi-inzibati və mədəni- ticarət mərkəzlərinə çevrilmiş İzirtu, Ziviyə, Mərlik, Sulduz, Qəluraz, Qazaka, Qəbələ, Şamaxı, Dərbənd və başqa şəhərlər sənət məhsulları istehsalı sahəsində yüksək səviyyəyə çatmışdılar. Təkcə belə bir faktı xatırlatmaq kifayətdir ki, antik mənbələrdə 30-dan çox alban şəhərinin adı çəkilir. 27 Erkən dəmir dövrünün şəhər-qalaları əsasında təşəkkül tapmış antik şəhərlər (Qəbələ, Şamaxı, Şəki, Xunan, Dərbənd, Paytakaran və s.) ətraf mahalların mədəni həyatına ciddi təsir göstərirdilər. Həsənli və Mərlikdən tapılmış zəngin dulus məmulatı, qızıl və gümüş işləməli soyuq silahlar, dəbilqə, qiymətli metallardan düzəldilmiş müxtəlif növ zinət əşyaları, bəzəkli parça hissələrinin qalıqları Azərbaycanın o zamankı maddi mədəniyyətinin yüksək səviyyəsindən soraq verirdi. Antik dövr abidələrindən aşkar olunmuş arxeoloji materiallar arasında Azərbaycanın ətraf ölkələrlə iqtisadi-ticarət əlaqələrini əks etdirən xeyli gətirilmə (idxal) məmulatı nümunələrinə də təsadüf olunmuşdur. Onların tipoloji oxşarlarının yerli istehsal qalıqları diqqəti cəlb edir. Feodalizm dövrünün maddi-mədəni örnəkləri Feodalizmin erkən mərhələsində maddi mədəniyyət sahəsində antik dövr ənənələri hələ davam etsə də, aramsız baş verən ara müharibələri və xarici hücumlar ölkənin ümumi sosial- iqtisadi həyatına ağır zərbə vurmuş, onun mədəni inkişafını xeyli dərəcədə ləngitmişdi. Bununla belə, feodal kəndlərinin natural təsərrüfatla səciyyələnən «avtoxton» istehsal ənənələri ilə antik şəhər mədəniyyəti örnəklərinin sintezi prosesi də baş vermişdir. Feodal şəhərlərində cəmləşmiş, əsasən də, zadəgan-kübar zümrələrinin sifarişlərini yerinə yetirən sənət ustaları ölkədə ümumi mədəni səviyyəni müəyyən etməklə yanaşı, kənd sənətkarlığına da təsir göstərə bilirdilər. Belə bir əlamətdar cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki, erkən orta əsrlərin sonlarına doğru türkdilli vahid Azərbaycan xalqı təşəkkül tapsa da, onun mədəniyyətində hələ də məhəlli xüsusiyyətlər güclü olaraq qalmaqda idi. Onun ümumxalq mədəniyyəti səciyyəsi kəsb etməsi üçün uzun müddət davam edən mərkəzləşmiş vahid dövlətin yaranması tələb olunurdu. Azərbaycan əyalətləri isə çox vaxt ya onun hüdudlarını aşan imperiyaların, ya da kiçik miqyaslı məhəlli siyasi qurumların tərkibində olmuşdur. Belə vəziyyət Ərəb Xilafəti dövründə və onun süqutundan sonrakı tarixi mərhələlərdə də təkrarlanmışdır. VII əsrdə Ərəbistan yarımadasında yeni dini dünyagörüşü olan İslamın peyda olması bəşər tarixinin gedişatında ciddi dönüş məqamlarından biri oldu. Ərəb xilafətinin yaranmasının ilk çağlarından İslamı yaymaq məramı ilə işğalçı yürüşlərə rəvac verildi. İlk növbədə Sasani imperiyası zəbt edilib çökdürüldü. İmperiyanın paytaxtı Mədain şəhəri alınandan sonra ərəb qoşunları sabiq Atropatena torpaqları olan Cənubi Azərbaycanı tutdular. Az sonra «Arran» ad- landırılan Albaniya, yəni Şimali Azərbaycan təslim edildi. İslam etiqadı dini alabəzəkliyin uzun müddət hökm sürdüyü bu ərazidə də yayılmağa başladı. Ölkədə yeni dini etiqadın bərqərar ol- ması sosial-mədəni həyatın bütün sahələrinə ciddi təsir göstərmiş, maddi və mənəvi mədəniyyət sahəsində təzə məfkurə tərzinin, yeni bədii-estetik dəyərlərin təşəkkül tapması ilə nəticələnmişdir. İslamın yayıldığı ölkələrdə tədricən «müsəlman mədəniyyəti» adlanan ümumi bir ortaq mədəniyyət örnəyi təşəkkül tapmağa başlamışdır. Bu ortaq mədəniyyətin yaranmasında İslamı qəbul etmiş bütün müsəlman xalqlarının, o cümlədən Azərbaycan xalqının sanballı əməyi və lay- iqli töhfəsi olmuşdur. Daha doğrusu, İslama qədərki Azərbaycan mədəniyyəti tədricən İslam məzmunu kəsb etməyə başlamışdır. Mənəvi dəyərlər sahəsində olduğu kimi, maddi mədəniyyət sahəsində də İslam rəmzləri (ələm, ay-ulduz, günbəz, ərəb hürufatı və s.) özünə üstün yer tut- mağa başlamışdır. Həm də bu təmas və təsir mədəni örnəklərin hamısında eyni olmayıb, bir sahədə özünü az, digər sahədə çox büruzə vermişdir. Memarlıq sahəsində İslam dəyərlərinin təsiredici rolu daha böyük olmuşdur. Sabiq atəşgah (atəşgədə), məbəd, kilsə və bütpərəst ibadətgahları əvəzində tanrı məkanı sayılan göy qübbəsini xatırladan günbəzli məscidlər, şərəfəli minarələr, tağlı mədrəsələr, xəznəli hamamlar, saray kompleksləri, köşklü darvazalar, sərdabə və türbələr ucaldılır, xanəgahlar, hücrə və təkyələr ti- 13 kilirdi. Bunlardan əlavə, yaşayış məskəni olaraq, əməli əhəmiyyətini itirməkdə olan qala və qala- çaların müqabilində Şərq memarlığı üçün səciyyəvi sayılan bürclü və mazğallı istehkamlar, qəsr tipli möhtəşəm yaşayış və müdafiə kompleksləri ucaldıldı. Erkən orta əsrlər dövrünün əvvəllərində Azərbaycan şəhərlərindəki bazar və çaraslarda sərbəst fəaliyyət göstərən tənha sənətkarlardan əlavə, xüsusi saray karxanaları da mövcud idi. Hakim zümrələrin mədəni-məişət ehtiyaclarını ödəyən bu karxanaların zərif və texniki cəhətdən mükəmməl sənət məhsulları ənənəvi maddi mədəniyyət nümunələrinin inkişafının sonrakı gedişinə güclü təsir göstərmişdir. Erkən orta əsrlərdə Azərbaycanda 100-dən çox şəhər mövcud olmuşdur. Bunların arasında Partav (Bərdə), Qazaka (Şiz), Bakı, Şabran, Xunan, Xalxal, Naxçıvan, Gəncə, Şəmkir, Dərbənd, Şirvan mühüm sənət və ticarət mərkəzləri kimi ölkənin mədəni həyatında xüsusi yer tuturdu. 28 VII əsrdən etibarən Azərbaycanın maddi mədəniyyət tarixi tədricən ümumislam mədəniyyəti ilə bağlanmağa, onunla müştərək inkişaf etməyə başlamışdır. Maddi mədəniyyətin yerli örnəklərinə müsəlman mədəni standartları tədricən öz təsirini göstərməkdə idi. İslam dəyərləri Azərbaycanın maddi mədəniyyətinə müxtəlif yollarla, həm də müxtəlif tarixi dövrlərdə sirayət etmişdir. Bu mədəni dəyərlərin bir qismi İslamın yayılmasının ilk mərhələsində birbaşa ərəb miqrantları və Azərbaycan şəhərlərindəki hərbi qarnizonların döyüşçüləri vasitəsilə keçmişdi. Ərəb işğallarının ilk mərhələsində İslamla bağlı maddi və mənəvi dəyərlərin ötürülməsində məhsuldar Azərbaycan torpaqlarına ərəblərin kütləvi miqrasi- yasının mühüm rolu olmuşdur. Əvvəlcə Kufə, Bəsrə və Suriyadan, sonra isə Xilafətin digər əyalətlərindən məhsuldar torpaq sahələri əldə etmək üçün buraya kütləvi ərəb axınları baş ver- mişdir. 29 Gəlmə ərəblər Xilafətin siyasi hakimiyyətinə arxalanaraq özlərinin bədəvi məişət tərzi ilə yanaşı, müsəlmanlığı qəbul etmiş digər Şərq xalqlardan əxz elədikləri mütərəqqi maddi və mənəvi dəyərləri də Azərbaycan əhalisinə sirayət etdirirdilər. Bu dövrdən etibarən yerli əhalinin maddi mədəniyyət nümunələri tədricən ərəb terminləri ilə əvəz olunmağa başlamışdır. Bununla belə, gəlmə ərəblər (onların izləri Azərbaycanın tarixi və müasir toponimiyasında hələ də qal- maqdadır) Azərbaycanın türkdilli əhalisi əsasında təşəkkül tapmış etnosunu assimilyasiyaya uğ- rada bilməmiş, əksinə, onlar özləri tədricən türkləşmiş və azərbaycanlaşmışlar. İslam mədəni və mənəvi dəyərlərinin ilk nümunələrinin daşıyıcısı olan həmin ərəblərin mədəni irsi tədricən xalqımızın maddi sərvətlərinə qovuşaraq sinkretik mədəni lay əmələ gətirmişdir. İslam dəyərləri Xilafətin zəifləməsi və onun süqutundan sonra da müsəlman xalqlarının, o cümlədən, azərbaycanlıların mədəni həyatına öz təsirini davam etdirmişdir. Ərəb dili xeyli müddət müsəlman ölkələrində, o cümlədən, Azərbaycanda rəsmi kargüzarlıq, şəriət, elmi-ədəbi dil olaraq öz təsir gücünü saxladığından maddi mədəniyyətə dair terminologiyanın yaranmasında yerli istilahlarla yanaşı, ərəb müştərəkliyindən geniş istifadə olunmuşdur. Bütün bu inteqrasiya prosesləri nəticəsində mədəni sərvətlərin sonrakı təşəkkülündə terminoloji və faktoloji cəhətdən türk, ərəb və fars müştərəkliyi yaranmışdır. Məhz bu səbəbdən, ortaq müsəlman mədəniyyətinin yaranmasında İslamı qəbul etmiş digər qeyri-ərəb mənşəli etnosların, o cümlədən, Azərbaycan xalqlarının da sanballı əməyi olmuşdur. Feodal cəmiyyətinin sonrakı inkişafı, hakim zadəgan zümrələrin təsərrüfat və məişət ehti- yacları ilə bağlı olaraq sənət və ticarətin tərəqqisi, nəhayət, şəhər həyat tərzinin qəti surətdə bərqərar olması elitar feodal mədəniyyətinin təşəkkül tapmasını labüd etmişdir. Əhalinin çox hissəsini təşkil edən və natural təsərrüfat şəraitində maddi sərvətlərin əsas istehsalçıları olan geniş xalq kütlələrinin yaratdığı ümumxalq mədəniyyətindən kəskin surətdə fərqlənən bu elitar mədəni dəyərlər, əsasən, məhdud bir zümrəyə, əhalinin zadəgan-ruhani təbəqəsinə xidmət edirdi. Feodalizmin son mərhələsinədək dönmədən davam edən belə hal Şərq ölkələrində, o cümlədən, onun bir parçası olan Azərbaycanda mədəni tərəqqini xeyli dərəcədə ləngitmiş, Qərbi Avropa xalqlarının mədəni-texniki yüksəlişi ilə müqayisədə onu kifayət qədər geri salmışdır. İnkişaf etmiş feodalizm dövründə Azərbaycanda bir sıra türk mənşəli sülalə dövlətləri yaranmışdır. Xilafət tənəzzülə uğrayıb süqut edəndən sonra onun ərazisində yaranmış sülalə dövlətlərinin hakimiyyətləri dövründə məhəlli səciyyəli bir sıra mədəniyyət örnəkləri də təşəkkül tapmışdır. Albaniya dövlətinin süqutundan sonra onun mədəni mirası üzərində Aran, Şirvan və Yüklə 5,04 Kb. Dostları ilə paylaş:
|