Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan döVLƏT ĠQTĠsad unġversġtetġ

K_1t

K_{2 j}

K_{3 j}

. (7.4.)

p
Burada, Z_osv.jp - j müəssisəsində layihələĢdirilən obyektin mə- nimsənilməsi xərclərini;
Z_osv.jb - eyni zamanda baza obyektində;

N_b və N_p - müvafiq olaraq baza və layihələĢdirilən obyektdə olan detalların siyahısı və miqdarını;
К_1j - baza obyekt ilə müqayisədə j müəssisəsində layihələĢdi- rilən obyektdəki texniki təchizat göstəricilərinin dəyiĢməsini nəzərə alan əmsalı;
K_2j - baza obyekt ilə müqayisədə layihələĢdirilən obyektdəki detalların mənimsənilməsi göstəricilərinin dəyiĢməsini nəzərə alan əmsalı;
K_3j - baza obyekt ilə müqayisədə layihələĢdirilən obyektin mürəkkəbliyinin artmasını nəzərə alan əmsalı göstərir.
Əmsallar layihələĢdirilən obyekt üzrə müvafiq göstəricilərin baza obyektinin göstəricilərinə olan nisbəti müəyyənləĢdirir. Mə- sələn, obyektin texnoloji təchizatı göstəricilərinin dəyiĢməsini nə- zərə alan əmsal aĢağıdakı formula ilə hesablanır:

_{K } ^Nosv.t ^{: N}p
. (7.5)

ij _N


osv.b
: N_b

Burada, N_osv.t - layihələĢdirilən obyektin hazırlanması üçün zəruri olan texnoloji təchizat elementlərinin miqdarın;
N_osv.b - eyni zamanda baza obyektindəki.
Xüsusi cəki göstəriciləri metodunun tətbiqi ilə obyektin ha- zırlanmasına çəkilən xərclər onun layihələĢdirilməsinin ilkin mər- hələsində aĢağıdakı formula ilə müəyyən edilir:

^Zizq. jt
_ ^Zizq.b _M M_b

• 
  ^Kprt
  
• 
  ^Kzjt
  
• 
  ^Kmjt
  

.
(7.6.)

t
Burada , Z_izq.jt t ilində j müəssisəsində layihələĢdirilən ob- yektin hazırlanmasına çəkilən xərcləri;
Z_izq.b - baza obyektinin hazırlanmasına çəkilən xərclər;
M_b və M_t - müvafiq olaraq baza və layihələĢdirilən obyekt- lərin kütləsini;
K_prt - t ilində əmək məhsuldarlığının dönmədən artırılması qanuna- uyğunluğunu nəzərə alan əmsalı;

K_mjt - t ilində baza obyektinin j müəssisəsində buraxılıĢ miqyasına çəkilən xərclərlə müqayisədə layihələĢdirilən obyektin buraxılıĢ miqyasına çəkilən xərcləri nəzərə alan əmsalı göstərir.
Tədavülə çəkilən xərclər hər bir obyekt üzrə ayrılıqda müəy- yən edilir. Məsələn, avadanlıqların daĢınmasına, saxlanmasına və quraĢdırılmasına çəkilən xərcləri ümumiləĢdirilmiĢ Ģəkildə onun dəyərinin 10% həcmində qəbul etmək olar. Bir sıra obyektlər üçün bundan əlavə quraĢdırma və təmir bazası üçün binalarda inĢa etmək zəruridir. Bu xərcləri yalnız müvafıq smeta tərtib etməklə müəyyən etmək olar.
Xüsusi çəki göstəricisi metodu üzrə layihələĢdirilən obyektin istismarına çəkilən xərcləri aĢağıdakı formula ilə müəyyən etmək olar:

Z_gu 
^Z gb
X _b
^X yt

• 
  K_1t
  
• 
  K _2t
  
• 
  K_3t
  

(7.7)

Burada, Z_gu - t ilində у Ģəraitində layihələĢdirilən obyektin istismarına çəkilən xərcləri;
Z_gb - baza obyektinin istismarı üzrə orta illik xərcləri göstərir.

3. 
   Ekspert metodu. Yuxarıda biz proqnozlaĢdırmanın faydalı effekt və obyekt üzrə xərc elementləri metodlarına baxdıq. Bu metodlar məlum olduğu kimi bir baĢlıca funksiya ilə xarakterizə olunur. Bu zaman obyekt üzrə istənilən miqdarda statistik materiallar olur. Bu tələblərə cavab verməyən obyektlər üzrə ekspert metodlarından istifadə etmək tövsiyə olunur.
   

ProqnozlaĢdırmanm ekspert metodunun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, bu zaman proqnoz müəyyən sahədəki mütəxəssislər qrupunun kollektiv fikirləri əsasında iĢlənib hazırlanır. Gələcəkdə obyektin inkiĢafının qiymətləndirilməsinin ekspert metodunun bir çox müxtəlif növləri mövcuddur. Biz bunlardan yalnız birinə - ball metoduna baxacağıq. Bu metodu obyekti həm faydalı effekt və həm də xərc elementləri üzrə proqnozlaĢdırarkən tətbiq etmək olar.

Hər Ģeydən əvvəl müvafiq sahədəki mütəxəssislərdən ibarət ekspert qrupu formalaĢdırılır. Belə qrupların üzvlərinin sayı 9 və ondan çox ola bilər. Qrupun tərkibinin yekcinsliyini yüksəltmək üçün anonim anketləĢdirmə yolu ilə qrup üzvlərinin əksəriyyətinin fikrincə həmin sahəyə tamamilə aidiyyatı olmayan mütəxəssislər qrupun tərkibində uzaqlaĢdırıla bilər.
Sonra kollektiv Ģəkildə obyektin faydalı effektinə və xərc ele- mentlərinə təsir göstərən bir neçə (3-5) mühüm parametrləri seçilir və ya müəyyənləĢdirilir.
Növbəti addım ekspert metodu yolu ilə parametrlərin vacibli- yinin müəyyənləĢdirilməsidir. Bu zaman hər bir ekspert ob- yektin hər bir parametri üzrə 10 ballıq Ģkala ilə 0-dan 10 qədər ball verir. Bu halda obyektin parametrinin vacibliyi (mühümlüyü) balla formula ilə müəyyən edilir:

a_i 




j 1
ij ^{: B}cj ^ m
. (7.8.)

B
Burada, a_i - obyektin i parametrinin cəkisini; i - obyektin parametrinin nömrəsini;
j - ekspertin nömrəsini;
m - qrupdakı ekspertlərin sayını;
B_ij - j eksperti tərəfindən i parametrinə verilən balı;
B_cj - j ekspert tərəfindən obyektin bütün parametrlərinə veril- miĢ balların cəmini göstərir.
Ekspert metodu yalnız faydalı effekt və ya obyektin xərc ele- mentlərini proqnozlaĢdırmaq üçün deyil, həm də bir neçə əsas funksiya ilə xarakterizə olunan sariyalı buraxılıĢ obyektlərinin fay- dalı effektini (texniki səviyyəsini) qiymətləndirmək üçün tətbiq edi- lə bilər.

4. 
   Normativ metod. Məlum olduğu kimi strateji menecmen- tin funksiyalarından biri gələcəkdə buraxılması nəzərdə tutulan əm- təələrin perspektiv modellərinin - rəqabətqabiliyyətli perspektiv normativlərini iĢləyib hazırlamaqdır. Bu normativlərin iĢlənib ha-
   

zırlanması üçün fırmanın əmtəələri təqdim edilən bazarların dərin marketinq tədqiqatları aparılır, rəqib firmaların əmtəələrinin rəqabətqabiliyyətli göstəriciləri ağacı qurulur, keyfiyyət göstəricilə- rinin və əmtəələrin resurs tutumlu olması və onların tətbiqi Ģərtləri proqnozlaĢdırılır.
Bununla bərabər öz fəaliyyətini xarici bazarlara rəqabətqabi- liyyətli məhsullar istehsalına istiqamətləndirən fırmalar heç də hə- miĢə analoq-oriyentirə malik olmur. Belə fırmalar, hər Ģeydən əv- vəl, həmin sahənin pioneri (eksplerenti) olur. Buna görə də gələ- cəkdə istehsal edəcəyi nəzərdə tutulan rəqabətqabiliyyətli əmtəə normativlərini proqnozlaĢdırmaq üçün fırma-ekspert (sayı yed- di nəfərdən az olmayan ixtisaslaĢdırılmıĢ ekspert qrupuna malik ol- duqda) normativ metodunu (ekspert qrupu olmadıqda, lakin bu sa- hədə peĢəkarlar və zəruri informasiya olduqda) tətbiq edir. Yerdə qalanlar isə köməkçi hesab olunur.
ProqnozlaĢdırmanın normativ metodu: a) iqtisadi və təĢkilati- texniki göstəricilər (amillər) arasında asılılıq müəyyən edilməsinə və b) obyektin gələcək inkiĢaf oriyentirinin (normativinin) müəy- yənləĢdirilməsinə əsaslanır.
AĢağıdakı Ģəkildə obyektin keyfiyyət göstəriciləri ilə ona nail olunması arasındakı əlaqə formaları göstərilmiĢdir.

A