Azərbaycan ssr elmlər akademiyasi tariX İnstitutu şAHİn fəRZƏLİyev
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
35 Tarixi mənbələrə əsasən müəyyən etmək olur ki, ilk səfəvilərin hakimiyyəti zamanı bir vəzifə iki şəxs tərəfindən icra edildiyi kimi (misal üçün belə hallardan bəziləri yuxarıda göstərildi), bəzən müəyyən iki vəzifə birləşdirilərək bir şəxs vasitəsilə ifa edilirdi. Faktlara müraciət edək: I Şah İsmayılın əmirül-ümərası və vəkili bir müddət Nəcməddin Məsud olmuşdur [65, 107, 110; 88, 271; 61, 288a] ki, bununla da əmirül-üməra mənsəbinin vəkillik səlahiyyətinə malik olduğu (yaxud əksinə) aşkara çıxır. Məlumdur ki, Çaldıran döyüşündən sonra I Şah İsmayıl ―ali divana nəzarəti‖ Mirzəşah Hüseynə, əmirül- üməralığı isə Çayan sultan Ustacluya tapşırmışdı [65, 150]. Az sonra vəzir Mirzəşah Hüseynin vəkil vəzifəsində də işlədiyi bildirilir [65, 177; 97, 234]. Dövrün mənbələri 930 (1523/24)-cu ildə Div sultan Rumlunu gah əmirül-üməra, gah da vəkil kimi göstərir [65, 177, 185; 58, 46]. Həsən bəy Rumlu yazır ki, vəzir və vəkil Mirzəşah Hüseynin öldürülməsindən sonra onun vəzarət və vəkalət vəzifəsi Cəlaləddin Məhəmməd Xandəmir Təbriziyə tapşırılmışdı [65, 184; 81, 280a; 61, 297b]. Çox keçmədən, yuxarıda göstərildiyi kimi, o da aradan götürülür və ―ölkə işlərinin idarəsi‖ əmirül-üməra Div sultan Rumlunun əlinə keçir [65, 184, 185; 88, 281], yəni əmirül-üməra həm də vəkil olur. Bütün bunlardan bir daha aydın olur ki, müəyyən dövrlərdə səfəvi sarayında vəkalət mənsəbini əvvəlcə vəzir, sonra isə əmirül-üməra ələ alıbmış. I Şah İsmayılın hörmətli vəziri Mirzəşah Hüseynlə rəqabətə girə bilməyən Div sultan Rumlu vəkil olmaqdan ötrü yeni vəzir Cəlaləddin Təbrizini aradan götürə bilmiş və yuxarıda göstərildiyi kimi, eyni zamanda vəkalətə də sahiblənmişdi. Əmirül-üməra və vəkil olan Div sultanın qətlindən sonra vəkalət mənsəbini yenə də əmirül-üməra aparmağa başlayır [65, 205; 81, 253b;. 97, 264] ki, bununla da vəzirin vəkalət vəzifəsindən uzaqlaşdırıldığı və vəkilliyin yenidən əmirül-üməraya tapşırıldığı məlum olur. Vəzir: Mərkəzi dövlət idarəsində mühüm yerlərdən biri də dövlət gəlirləri və maliyyə aparatını idarə edən baş vəzirin olmuşdur. O, həmçinin ölkənin xarici işləri ilə məşğul olur və mülki-inzibati idarələrə başçılıq edirdi [36, 198]. Tarixi mənbələrin çoxunda baş vəzirə ―etimadüd-dövlə‖ (―dövlətin etimadı‖) deyildiyi göstərilmişdir [58, 226; 63, 5] ki, bununla da vəzirin böyük etimada layiq olduğu nəzərə çatdırılır. Baş vəzir ali divana rəhbərlik etdiyinə görə bəzən ―sahibdivan‖ da adlanırdı [65, 150, 491] 20 Həsən bəy Rumlu dövlətin bütün malı və mülki işlərinə rəhbərliyin baş vəzir tərəfindən həyata keçirildiyini bildirir [66, 581]. Vəzirin vəzifəsinə həmçinin ―divan gəlirinin artırılması, dövlət tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi, inşaat və əkinçiliyin çoxaldılması, döyüşçü və rəiyyətə diqqət göstərilməsi, vilayətin abadlaşdırılması‖ da daxil idi; maliyyə divanının bütün sənədləri onun möhürü ilə möhürlənirdi [69, 175]. 20 ―Name-yi nami‖ əsərində vəzarətə ―uca rütbəli vəzarət və sahibdivanlıq vəzifəsi‖ deyilir [69, 175] 36 Ayrı-ayrı hakim və şahzadələrin də vəzirləri olurdu. ―Əhsənüt-təvarix‖də Şirvanşah I İbrahimin Qazi Bayazid adlı bir vəzirinin adı çəkilmişdir [66, 106]. Şahzadə Qara İsgəndərin vəziri Seyid Mahmud [66, 220], Həsənəlinin vəziri Xacə Şəmsəddin idi [66, 403]. Həsənəli 863 (1458/59)-cü ildə atası Cahanşaha xəyanət edərək Təbrizi tutmuş, az sonra atasının onun üstünə qoşunla gəldiyini eşidib şəhəri tərk etməyə məcbur olmuşdu. Təbrizi yenidən ələ alan Cahanşah oğlunun təqsirinin bağışlanmasından ötrü ilk növbədə onu bu işə sövq edən vəziri Xacə Şəmsəddini öldürməyi tapşırmış və Həsənəli əmri yerinə yetirmişdi [64, 186a; 56, 360]. Bu misalla vəzirin şahzadə üzərində olan təsir gücü nəzərə çatdırılır. Vəzir də vəkil kimi məşhur əmirlərdən təyin edilirdi [66, 464; 81, 259a]. Cahanşahın qətlindən sonra Təbrizdə taxta çıxıb, bir neçə gün hökmranlıq edən Arayeş bəyim (Qara İsgəndərin qızı—Ş. F.) Əlaəddin Sədiq Keçəçini özünə vəzir təyin etmişdi [66, 462; 56, 435]. Arayeş bəyimi bir neçə gündən sonra məğlub edib, yenidən taxta çıxan Həsənəli vəzir Əlaəddini vəzifəsində saxlamış, Əmir Aşur və Əmir Məcidəddin İsmayılı da onunla birlikdə vəzir etmişdi [66,464; 56, 439]. Görünür Həsənəlinin divanında baş vəzir Əlaəddin Sədiq Keçəçi olmuşdur. Baysunqur Ağqoyunlunun vəziri onun qohumu Şeyx Məhəmməd Keçəçi idi [66, 630]. İllərlə ağqoyunlu vəzarətini aparan vəzirlərdən biri də Şəmsəddin Zəkəriyyə idi ki, o, 906 (1500/01)-cı ildən etibarən, yuxarıda göstərildiyi kimi, I Şah İsmayılın ali divanına vəzir təyin olunmuşdu [65, 54] 21 . Vəzirlər hərbi yürüşlərdə də iştirak edir, onların xidmətləri yalnız mülki və mali işlərlə məhdudlaşmırdı [65, 305; 72, 277]. Baş vəzirin ixtiyarında bir neçə min silahlı əsgər olurdu [72, 277]. İlk səfəvilərin hakimiyyəti zamanı fəaliyyət göstərən vəzirin vəzifəsi XV əsr qaraqoyunlu və ağqoyunlu vəzirlərinin vəzifələrindən bir qədər fərqlənirdi. Belə ki, XVI əsrdə sədr kimi vəzirin də fəaliyyət dairəsi genişlənmiş və vəzarəti əvvəllərdə olduğu kimi, bir deyil, iki vəzir icra etməyə başlamışdı [65, 458; 81, 271; 55, 48]. Ali divan vəzarətini şərikli idarə edən vəzirlərin fəaliyyət dairəsi müxtəlif olmuşdur. Azərbaycan, Şirvan, Şəki və Gürcüstanın vəziri bir müddət Mirzə Ətaulla Xuzani olmuşdur ki, onu sonradan Xacə Cəmaləddin Əli Təbrizi əvəz etmiş, Xorasan, Gilan, İraq, Fars və Kirmanın vəzarəti isə 972 (1564/ 65)-ci ildə Seyid Həsən Fərəhaniyə verilmişdi [61, 334a]. Dini işlərlə, əsasən, sədrin məşğul olmasına baxmayaraq, bəzən baş vəzir sədarəti də öz hökmü altına alırdı. Həsən bəy Rumlu göstərir ki, 985 (1577/ 78)-ci ildə ali divan vəzarətini aparmaq II Şah İsmayıl tərəfindən Mirzə Salman Cabiriyə 21 ―Lübbət-təvarix‖ əsərində Şəmsəddin Zəkəriyya ―Azərbaycan kilidi‖ adlandırılır [98, 137]. Güman ki, o, əsasən Azərbaycanın nəzarətini icra etmişdi. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|