85
dekorativlik Azərbaycan miniatürləri üçün səciyyəvi üslub xüsusiyyətlərindən
olub, onları başqa rəssamlıq məktəblərinin əsərlərindən fərqləndirir. Elmi
ədəbiyyatda "Səfəvi məktəbi", "Təhmasib məktəbi", çox zaman isə "Sultan
Məhəmməd məktəbi" adlandırılan bu üslubun inkişafında dövrünün ən görkəmli
ustad sənətkarı olan Sultan Məhəmmədin yaradıcılığının müstəsna əhəmiyyəti
olmuşdur. Sultan Məhəmmədin davamçıları - oğlu Mirzə Əli Təbrizi, şagirdləri
Müzəffər Əli, Mir Seyidəli və digər miniatür ustalarımızın yaratdığı əsərlər Yaxın
və Orta Şərqdə, Hindistandan Misirə qədər olan ərazilərdə fəaliyyət göstərən
rəssamların yaradıcılığına müsbət təsir göstərmişdir.
86
Azərbaycan tarixində I Şah
İsmayıl
Xətai
xüsusi
yer
tutur.
Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin banisi,
görkəmli dövlət xadimi və sərkərdə,
həmçinin
gözəl
şair
olan
Xətai
Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafında
mühüm rol oynamışdır. O, şeirimizin ana
dilində yazılmasına müstəsna əhəmiyyət
vermiş, onun hakimiyyəti dövründə
Azərbaycan dili nəinki hakim ədəbi dilə
çevrilmiş, eyni zamanda dövlət dili
səviyyəsinə
yüksəlmişdir:
ondan
diplomatik
yazışmalarda
istifadə
olunmuşdur.
Şah İsmayıl Xətai
(1487-1524)
Ərdəbilin
hakimləri,
Səfəvi şeyxləri XV əsrin sonlarında dünyəvi hakimiyyət uğrunda mübarizəyə
qatılırlar. Azərbaycanda və ondan kənarlarda böyük nüfuz sahibi olan Səfəvi
şeyxləri dərin bilikləri, müdrik məsləhətləri və sadə həyat tərzləri ilə seçilirdilər.
XI-II əsrdən başlayaraq şiəliyi qəbul etmiş Səfəvilər o dövrdə Azərbaycanda
hakimiyyətdə olan sülalələrin haqsızlıqlarından danışır, onların aradan qaldırılması
yollarını təklif edirdilər. Səfəvi şeyxlərinin elə böyük nüfuzu olmuşdur ki, XIV
əsrin sonlarında Azərbaycana yürüş etmiş Əmir Teymur onların mülklərinə
toxunmamış, hətta şeyxlə görüşə piyada yollanmışdır. XV əsrdə Ağqoyunlu
dövlətinin banisi Uzun Həsənlə qohumluq əlaqəsi yaradan, onun bütün tədbirlərini
dəstəkləyən Səfəvi şeyxləri Uzun Həsənin ölümündən sonra öz dövlətlərinin
qurulması barəsində fikirləşməyə başlamışlar. Onlar Şirvanı zəbt edib, burada öz
dövlətlərini yaratmaq arzusunu gizlətməmişlər. Lakin təriqətin başçısı Şeyx
Cüneydin, sonra isə onun oğlu Şeyx Heydərin Şirvan yürüşləri məğlubiyyətlə
nəticələnmişdi. Şirvanşahları öz vassalı hesab edən və Şirvanda Səfəvi dövlətinin
qurulmasını istəməyən Ağqoyunlu padşahları şirvanşahlara hərbi yardım
göstərmiş, nəticədə Cüneyd və Heydər öldürülmüşlər. Şeyx Heydər 1488-ci ildə
həlak olanda təriqətin başında onun böyük oğlu Sultanəli dayanır.
87
1487-ci ildə Şeyx Heydərin ailəsində anadan olan oğlana İsmayıl adı
qoyurlar. Onun anası Uzun Həsənin qızı, Şeyx Heydərin arvadı Aləmşah Bəyim
idi.
Şeyx Heydərin ölümündən sonra onun hərəkətlərindən qəzəblənən
Ağqoyunlu Sultan Yaqub 1488-ci ildə kiçikyaşlı İsmayılı anası və qardaşları
Sultanəli və İbrahimlə birlikdə həbs etmək əmrini verir. Sultan Yaqubun
ölümündən sonra hakimiyyətə gələn Rüstəm Mirzənin əmri ilə Şeyx Heydərin
ailəsi 1492-ci ildə həbsdən azad olunur. Rüstəm Mirzə hakimiyyətdə
möhkəmləndikdən sonra Səfəvi şahzadələrini aradan götürməyə çalışır, çünki onun
tərəfdaşı olan Sultanəli böyük nüfuza sahib olmaqdan başqa, istedadlı sərkərdə
kimi də özünü göstərmişdi. Böyük qardaşı Şeyx Sultanəli İsmayılı özünün varisi
təyin edərək Ərdəbilə göndərir, özü isə cüzi qüvvə ilə Rüstəm Mirzənin göndərdiyi
qoşunlarla döyüşə atılaraq həlak olur. Bir müddət Ərdəbildə və Rəştdə gizlədilən
İsmayıl sonralar Lahicanda Gilan hakimi Mirzə Əlinin sarayına aparılır. Vaxtilə
onun atası və böyük qardaşına xidmət etmiş Səfəvi sərkərdələri və üləmaları ona
dərs deməyə başlayırlar. Qısa müddət ərzində hərb işinin xüsusiyyətlərini öyrənən,
silah işlətməkdə məharət göstərən İsmayıl həm də dövrün elmləri ilə məşğul olur,
üstəlik, ona siyasət və beynəlxalq əlaqələrin prinsiplərindən də məlumatlar
verilirdi.
Bu dövrdə Ağqoyunlu dövlətində daxili müharibələr ara vermirdi. Vaxtilə
möhtəşəm Azərbaycan dövləti kimi tanınan Ağqoyunlu dövləti bir sülalənin
nümayəndələrinin bir-birləri ilə apardığı çəkişmələrdən tənəzzül keçirir və 1499-cu
ildə iki hissəyə parçalanır. Onların birinin başında Əlvənd (paytaxtı - Təbriz),
digərinin başında Murad (paytaxtı - İsfahan) dayanırdı. Bu şəraitdə hamının diqqəti
Səfəvilər təriqətinə yönəlmişdi. Hələ Şeyx Heydərin dövründən onlar qırmızı
zolaqlı papaqlar geydiyindən onlara "qızılbaşlar" deyilirdi.
1499-cu ilin avqust ayında Şeyx İsmayıl özünün yaxın tərbiyəçi və
məsləhətçisi olan bir neçə qızılbaş əmiri, həmçinin onların tərəfini saxlayan tayfa
başçıları ilə birlikdə qoşun toplamaq üçün Ərdəbilə yollanır. Lakin Ərdəbil hakimi
onları qəbul etmir. Qışı Ərcivanda (indiki Azərbaycan Respublikasının Astara
rayonu) keçirən İsmayıl 1500-cü ilin yazında şamlı və rumlu tayfalarından, habelə
Qaradağ və Talış əhalisindən ona qoşulmuş 2 minə yaxın qızılbaşla Qarabağ,
Çuxursəd, Şuragil, Kağızman, Tərcan yolu ilə Ərzincana gəlir. Burada qızılbaş
tayfalarından, habelə Qaradağ sufilərindən təqribən 7 min tərəfdaş toplayan
İsmayıl 1500-cü ilin axırlarında Şirvana hücum edir və Şirvan qoşunlarını Cabani
döyüşündə məğlub edir. Döyüşdə şirvanşah Fərrux Yasar öldürülür. Qızılbaşlar
1501-ci ilin yazında uzunsürən mühasirədən sonra Bakını tuturlar. Daha sonra
Şamaxı yaxınlığında yerləşən Gülüstan qalasında möhkəmlənmiş Şirvan
qoşunlarının qalıqlarını mühasirəyə alırlar. Lakin Ağqoyunlu Əlvənd Mirzənin
Dostları ilə paylaş: |