153
Azərbaycan və fars dillərini öyrətməyə başlayır. Sonralar N.Stoletov Şipka dağ
keçidini qoruyan hərbi hissələrin komandanı kimi bütün Rusiyada məşhurlaşır. O,
ömrünün sonlarınadək Azərbaycan dilini unutmamış və imkan düşən kimi bu dildə
danışmağa çalışmışdır.
Qafqaz tarixini araşdıran Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyası təşkil
ediləndə Axundzadə və Qayıbzadə Azərbaycan tarixinə aid sənədləri toplayır,
onları ərəb və fars dillərindən rus dilinə çevirir və komissiyaya təqdim edirdilər.
Məhz onların fəaliyyəti sayəsində komissiyanın nəşr etdirdiyi sənədlər toplusu
("Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyasının aktları" adı ilə 12 cilddə çap olunub)
Azərbaycan tarixinə aid bir çox sənədləri itib-batmaqdan xilas edib.
M.F.Axundzadə və M.H.Qayıbzadə xalqımızın ilk arxeoqrafları, yəni qədim yazılı
tarixi sənədləri toplayıb elmi dövriyyəyə daxil edən alimlər sayılırlar.
Qori müəllimlər seminariyasında Şərq dillərindən dərs deyən Qayıbzadə
sonralar Tiflis mədrəsəsində şəriət dərsləri və Azurbaycan dilini tədris edir. 1879-
cu ildə Qori müəllimlər seminariyasının Azərbaycan şöbəsinin açılışı
Qayıbzadənin həyatında ən böyük sevinc olur. 1879 -1884-cü illərdə o,
seminariyada dərs deyir, burada təhsil alan azərbaycanlı tələbələrə dəstək olmağa
çalışır.
1884-cü ildə Rusiyanın rəsmi dairələri Mirzu Hüseyn Qayıbzadəyə
Zaqafqaziya sünni müsəlmanlarının müftisi vəzifəsini tutmağı təklif edirlər. Çox
götür-qoydan sonra Qayıbzadə razılığını verir. O deyirdi: "Mən heç bir vaxt ruhani
olmamışam və heç bir dini ayin icra etməmişəm. Lakin mənə təklif olunan vəzifəni
qəbul edirəm. Çünki bu vəzifədə xalqıma daha böyük fayda verə biləcəyimi güman
edirəm".
Tutduğu yüksək vəzifədən istifadə edən Qayıbzadə təhsil sahəsində böyük
işlər görmüşdür. Onun ilk tədbiri Rusiya imperiyası maarif naziri qraf
İ.D.Delyanovun 1884-cü il aprel əmrinə qarşı mübarizəsi olmuşdur. Belə ki,
şovinist nazir həmin əmrdə yazırdı: "Məhəmməd dininə mənsub olanlar ali tipli
xalq məktəblərinə ən zəruri hallarda buraxılsın və institutu bitirən müsəlman
müəllimlərinə şəhər məktəblərində işləmək hüququ verilməsin". Şəxsi nüfuzu və
vəzifə səlahiyyətlərindən istifadə edən Qayıbzadə bu əmrin icrasına qarşı çıxır,
Azərbaycanlı tələbələrin ali məktəblərə qubul
etdirilməsinə nail olurdu
Azərbaycanlıların təhsil alması sahəsində Qayıbzadəyə ən yaxın
köməkliyi dostu, bütün Qafqazın şiə müsəlmanlarının başçısı, şeyxülislam
Əbdüssəlam Axundzadə göstərmişdir. Qafqazın azərbaycanlılar yaşayan bir çox
bölgələrində onlarca kənddə ibtidai məktəb açılmışdı. Qayıbzadə məvacibinin əsas
hissəsini Azərbaycanlıların Rusiya məktəblərində təhsil almasına sərf edirdi. Belə
ki, 5 il ərzində o öz hesabına 43 nəfər azərbaycanlı seminaristi oxutmuşdu. Onların
arasından Rəşid bəy Əfəndiyev, Firidun bəy Köçərli, Teymur bəy Bayraməlibəyov,