Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

Araq çayı
-Araqvi ilə eyniləĢdirilir.
2
Albaniya ərazisində Kürə tökülən bu çayların indi hansılar olması hələ öyrənilməyib. 

---

19 
padĢah qullarıd ır. On ların əmlakı icmada ü mu mid ir, hər [icmanın] əmlakını baĢçı 
idarə edir və qoruyur
1
. 
XI; 4 
1. Albanlar ma ldarlığa daha ço x meyllidirlə r və köçərilə rlə ya xındırlar;
lakin onla r vəhĢi deyillər və bu a görə də o qədər də döyüĢkən deyillə r. On lar 
iberiyalılarla Kaspi dənizi arasından yaĢayırlar; Ģ ərqə onların ölkəsi dənizə 
bitiĢir, qərbdə isə iberlərlə həmsərhəddir. Qalan tərəflərə gəldikdə, (ö lkən in) 
Ģimal [tərəfi] Qafqaz dağları ilə əhatələnib (bu dağlar dü zənliklər ü zərində 
yüksəlir onların xüsusilə dəniz yaxınlığındakı hissəsi Keravn dağları
2
adlanır), 
sonuncu [cənub] tərəfi isə onunla həmsərhəd olan Ermənistandır; Ermənistan 
qismən düzənliklərdən ibarətdir, baĢqa hiss əsi isə dağlıq ö lkədir, Ka mb isən
3
kimi, 
orada ermənilər hə m iberiyalılar hə m də a lbanlarla qonĢudurlar.
2. Albaniyadan tökülən Kür çayı və baĢqa çaylar torpağın 
məhsuldarlığın ı a rtırır, a mma o b iri yandan onu dənizdən uzaqlaĢdırır,
həqiqətən, [çayın] ona gətirdiyi ço xlu töküntülər keçid ləri tutur, buna görə də 
yaxınlıqdakı adacıqlar materiklə b irləĢrək, hər tərəfdən, çıxıntılı dayazlıq lar 
yaradır ki, bunlardan [gəmini] qorumaq çətindir. Bu dayazlıqların daimi olaraq
öz yerlərini dəyiĢ məsi [dənizin] çəkilməsi zamanı dalğaların sahili döyəcləməsi 
ilə daha da güclənir. Doğrudan da çayın mənsəbi, deyirlə r 12 qoldan ayrılır;
onların bəziləri qapalıdır, baĢqaları isə sahilə çarpan dağlalar üçün tamamilə 
açıq olduğundan, gəmi dayanacaqları üçün yararsızd ır. Sah il 60 stadi
4
məsafədə 
hət tərfədən dəniz və çaylarla yyuylsa da, onun hər parçası keçilmə zdi: 
öküntüləri hətta 500 stadi məsafəyə yayılır və sahili qu msal edir. Yaxın lıqda 
Ermənistandan coĢqunluqla a xıb gələn Ara z [dənizə] tökü lür. La kin Ara zın ö z
mənsəbinə gətirdiy i çöküntülər onun yatağını gə miç ilik üçün yarasız et məsə də, 
Kür ö z yatağını [ondan ço x] doldurur. 
3. Bununla belə, ola b ilə r ki, bu cür ada mlara dəniz ü mu miyyətlə heç
lazım deyil. A xı, onlar hətta torpaqdan onun qədir-qiy mətinə görə istifadə 
etmirlər, belə ki, bu torpaq cürbəcür bostan məhsulları hə m də hər cür bitkiləri 
1
Bu paraqrafda Ġberiya haqqında deyilənləri QonĢu Albaniyaya da aid 
etmə k ola r.
2
Keravn dağları
- Qafqaz dağlarının dənizə yaxın Ģimal-Ģərq ətəkləri. B.A.Dori ġimali 
Dağıstandakı Karamay dağları ilə eyniləĢdirilib. Bax: дорн Б. Каспии. О походах древних и 
Табаристан. СПб., 1875 
3
Kambisəna
- Albaniyanın Ġberiya və Ermənistanla qonĢuluqdakı vilayəti.
4
Stadi
-qədim yunanlarda təqribən 190 m uzunluğunda ölçü vahidi. Arazın müst əqil olaraq 
dənizə axması XI kitabın 14-cü fəslində də (s. 497) qeyd edilib. 

---

20 
yetiĢdirir, həqiqətən orada, hətta həmiĢəyaĢıl bitkilər yetiĢir. Həm də yarpaq heç 
bir xırda qulluq tələb etmir, ancaq bütün həyat nemətləri, bu tərəfə yürüĢ 
edənlərin xəbər verd iyi kimi
1
onların ― kiklop‖ sayağı həyat tərzindən danıĢır
2
. 
Bu yazıçıların (
müəlliflərin-Red
.) dediyin iə görə, bir dəfə ə kilən torpaq 2-3 dəfə
məhsul vərir və birinci məhsul səpiləndən hətta 50 dəfə art ıq a lın ır: hə m də tarla
dincə qoyulmur və də mir kotanla deyil, ağac Ģıxla Ģu mlan ır. Bütün bu düzənlik 
öz çayları və baĢqa suları ilə Bab ilistan və Misir (torpaqlarından) daha yaxĢı 
suvarılır, buna görə də o, həmiĢə sıx otlu görünüĢünü saxlayır və otlaqlarla 
doludur. Üstəlik, burada iqlim də o ölkələrdən olduğundan daha əlvəriĢlidir
3
. 
Üzü m tənəklərinin dib ini orada heç va xt a xıradək bellə mirlə r və yaln ız 
5 ildən bir budayırla r. Cavan tənəklə r art ıq ikinci il məhsul vərir, yetkin liyə
çatanda isə o qədər məhsul gətirir ki, onların ço x hissəsini Ģaxlarda saxlamq
lazım gəlir, eləcə də mal-qaraq, ev heyvanları da, çöl heyvanları da onların
ölkəsində yaxĢı ço xalır. 
4. Orada ada mlar gözə lliy i və hündür böyu ilə seçilirlər, eyni za manda 
onlar ürəy iaçıqdırlar, xırdaçı deyillər. Onlardan zərb o lun muĢ pullardan , adətən 
istifadə olunmur və yüzdən artıq say bilməyən, onlar ya lnız mübadilə ticarət i ilə
məĢğul o lurdular
4
. BaĢqa həyat məsələrinə münasibətdə onlar laqeydlik 
göstərirlər. Dəqiq ö lçü və çəki onlara məlu m deyildir. Müharibə məsələlərində, 
dövlət quruculuğu və əkinçiliyə onlar qayğısız yanaĢırla r. A mma onlar ermən ilər 
kimi, p iyada halda, at belində yüngül və ağır silahla rla vuruĢurlar. 
5. Ġberiyalılara nisbətən onlar [döyüĢ ə] daha çox coĢqun çıxa rırla r. Məhz
onlar 60 min piyada və 22 min atllıni
5 
silahladırırlar; bu qədər ço xsaylı qoĢunla 
onlar Po mpeyə qarĢı çıxmıĢd ıla r. Köçərilə r A lbanlara, eləcə də iberiyalılara
yadellilərlə müharibədə kö məklik edirdilər. Burası da var ki, köçərilə r ço x va xt
bunların üzərinə hücu m edir, beləliklə, əkinçilik iĢlərinə mane olurdular. 
1
O cümlədən Miləti Feofan (müqayisə edin: Strabon, XI, II, 2).
2
Odisseyada‖ mifik kikloplar haqqındakı məlumatlar əsasında cümləyə belə düzəliĢ 
vərilib: ―...lakin bütün həyat nemətləri...Ģumlamadan və əkmədən yetiĢir‖. Bax: Матерталь по 
историй СССР вып. 1. М., 1985, с. 33.
3
Mətni 3-4 paraqraflarında əkinçilik barəsində Strabonun dedikləri təzadlıdır. Əvvəlcə, 
Albanların torpağın qayğısına qlamdıqları söylənilir, sonra torpağın ağac Ģıxla Ģumlanması və Kür 
boyu düzənliyini əla suvarımasından danıĢılır, nəhayət, əkinçiliyə albanların qayğısız münasibəti 
qeyd olunur. Görünür, Starbon Labniya haqqında götürdüyü materiallarla sonrakıları müqayisə 
etməmiĢ, bəzən faktları qarıĢıq salmıĢdır. 
4
Bu məlumatları Starbon görünür, daha qədim qaynaqlardan götürmüĢdür. Çünki, hələ e.ə. 
III yüzilliyin birinci yarısında Albaniyada gümüĢ pullar zərb edilirdi. Təkcə Qəbələ dəfinəsində yerli 
Albanların pullarının sayı 500-dən artqdır; onlarla birlikdə Makedoniyalı Ġskəndər Lisimax, selevki 
hökmdarları və b. -nın pullarının tapılması Albaniyanı beynəlxalq ticarətdə mühüm rol oynadığını 
göstərir. 
5
Plutarxa görə 12 min atlını.

---

21 
Albanlar c ida o x və yayla silahlanırlar; onlar də mir zireh və böyük uzunsov 
qalxan gə zdirir, hə m də iberiyalıla r kimi vəhĢi heyvan dərisindən dəbilqə 
qoyurlar
1
. Albanların ölkəsinə Kaspianan ilayəti
2
də daxild ir, onun və dənizin 
adı ind i itib getmiĢ tayfanın adından götürülüb. Ġberiyadan Albaniyaya yol susuz 
və daĢlıq Ka mbisəna vilayətinin içindən Ala zan çayına doğru gedir. <…>
6. On ların hökmda rla rı da ço x gözə ldir. Ġndi, onla rda bir hökmdar bütün 
tayfalara baĢçılıq edir, qabaqlar is ə, hər tayfanı öz hökmdarı idarə edirdi. Onlarda
26 dili vardır, belə ki, onla r bir-biri ilə ünsiyyətə çətin girirlə r. Bu ö lkədə b ir ço x
zəhərli sürünənlər, həmç inin əqrəb lər və zəhərli hörü mçəklər
3
vardır. Bə zi 
zəhərli hörü mçəklərin sancması ada mı gülə-gülə ölməyə, baĢqaların ın sancması 
isə [adamı] hə lak o la qohumla rını qüss əsindən ağlaya-ağlaya ölməyə məcbur 
edir. 
7. Onlar a llahlardan He lios, Zevs və Selenaya
4
, xüsusilə məbədi Ġberiya 
yaxınlğ ında yerləĢən Selenaya sitayiĢ edirlər. Kah in vəzisəfin i onlarda
hökmdardan sonra ən hörmətli adam yerinə yetirir. O, böyük və sıx əhalisi olan
müqəddəs vilayətə baĢçılıq edir, həm də məbədin qullarını iĢləd ir; onlardan bir 
çoxu ö zünü ilahəyə qovuĢmuĢ hiss edərək üzaqgörənlik ed irlər. On lardan kimi 
ilahəyə qovuĢduğunu hiss [etdirərək] müĢədə sərsəri həyatı keç irirsə, kahin ə mr 
edir ki, onu tutsunlar və müqəddəs zəncirə bağlayıb, bütün ili bolluq içərisində 
bəsləsinlər; sonar ilahəyə qurban hazırlanan [qula] ətirli yağlar sürtüb, baĢqaları 
ilə b irlkdə qurban vərirlə r. Qurban vərmə aĢağıdakı qaydada görülür: bu iĢi 
yaxĢı bilən bir nəfər, mərasimə görə insan qurban vermək üçün yararlı ola
müqəddəs nizə əlində, izdiham içərisindən qabağa çıxır və n izəni qurbanın
böyrünün ortasından ürəyinə sancır. Qurban yerə yıxılanda, onlar onun 
yıxılmasını uyğun iĢarələr ilə bildirir və hamıya bəyan edirlər. Sonra cəsədi 
lazımi yerə gətirir və hamı təmizlən mə mərasimi yaparaq, onun üstündən adlayır.
Albanlar qocalığa, nəin ki valideynlərinə, həm də yad [qoca] adamlara 
həddindən artıq hörmət edirlər. Mərhumun dərdin i çəkmək və hətta onu yada 
salmaq Ģərəfsizlik sayılır. Mərhu mla b irlikdə onun bütün əmla kın ı basdırırlar və
buna görə də ata malından mərhum olub, kasıb yaĢayırlar. Mənim albanlar 
haqqında bildiklərim bunlardır. 
1
Arxeoloji materillar sübut edir ki, albanların tunc dəqbilqələri də vardır. Bax: