Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Osm anov
F.L. Qafqaz Albaniyasında maddi mədəniyyət. Bakı, 1982, s. 71-75,VI tablo. 2 Kaspiana -Albaniyanın Kürdən sağ t ərfədə, dəniz sahili torpaqlarındakı vilayəti. 3 Müəllif, görünür, böyəni (böv) nəzərdə tutur. 4 Strabonun vətənində Helios GünəĢ Allahı, Zevs göy allahı, selena ay ilah əsi idi. Bu allahların albanca adları məlum deyil. Bu dövrdə albanların dini görüĢləri haqqında bax: Алиев К. Кавказская Албания (1 в. Дон. Э.- 1 и. Н. Э.) Бфку, 1974, с. 325-356. 22 XI; 5 Deyilənlərə görə Albaniyadan yuxarıdakı dağlarda a ma zonka lar yaĢayır. Pompeyi 1 yürüĢdə müĢayiət edən və albanaların ö lkəsinə gə lən Feofa 2 söyləyir ki, skif tayfaları o lan bel və lehlər amazonkalar və albanalar arasında yaĢayırlar; bu ölkədə həmin tayflarla amazonka lar arasında Mermodalida çayı axır. Bu yerlərə yaxĢı tanıĢ olan baĢqa yazıçılar onların içərisində Skepsiyalı Metrodor və Qipsikrat 3 isə iddia edirlə r ki, a ma zonka lar Qafq z dağla rın ın Ke ravn adlanan Ģimal ətəklərində qarqarlarla 4 qonĢuluqda yaĢayırlar. Bütün qalan vaxtla rını 5 amazonkalar yalnız ö zləri üçün istifadə edir, yer Ģumlamaq, bağçılıq, mal-qara xüsusilə atlara qulluq etmək kimi mü xtəlif iĢlər görürlər; amazonkaların daha güclülüləri baĢlıca olaraq at belində ovla və hərbi təlimlərlə məĢğul olurlar. Onların sağ döĢünü uĢaq vaxtında yandırırlar ki, hər cür iĢ görəndə, xüsusilə nizə atanda sağ əldən sərbəst istifadə etsinlər. On lar həmçinin o x-yay, döyüĢ baltası və yüngül qalxanda ço x iĢlədird ilər; onlar vəhĢi heyvan dərisindən dəbilqə, bürüncək və kəmər hazırlay ır. Yazdakı 2 xüsusi ayda onları qarqarlardan ayıran qonĢu dağa qalxırlar. Ço x qədim b ir mərasimə görə isə, qarqarlar da hə mç inin bu dağa çıxırdılar ki, qadınlarla birlikdə qurban verib, uĢaq doğmaq üçün onlarla yaĢasınlar; kim-kimlə düĢdü, onlar xəlvət, qaran lıqda görüĢürlər; qadın ları hamilə edərək, qarqarları onları ev lərinə bura xırlar. Qadın c insindən olan bütün körpələri amazonkalar ö zlərində saxlayır ki, kiĢi cinsindən onlanları tərbiyə olunmaq üçün qarqaralara vərirlər. Hər bir qarqar ona gətirilən hər bir körpəni görmədən-bilmədən öz oğlu sayıb onu qəbul edir. 2. Mermoda 6 çayı dağla rdan gurultu ilə a xaraq a ma zonkala r ölkəsindən, Sirankena və onların a rasında yerləĢən bütün səhradan keçir və Meotidaya tökülür. Dey ilən lərə görə qaraqarlar amazonkalar ilə birlikdə bu yerlərə Fe miskiradan 7 qalxmıĢlar; ancaq sonra üsyan edib ö z köçərilə ri ilə bu yerlə rə gəlib çıxmıĢ fra kiya lılar və evbeylərlə birlikdə a ma zonka lara qarĢı vuruĢurdular; nəticədə müharibəni dayandıraraq; onlar aĢağıda gös ətrilən Ģərtlərlə müqavilə 1 Qney Pompey –Roma sərkərdəsi (e.ə.) 106-48; e.ə. 66-65-ci illərdə Zaqafqaziya ölkələrinə, o cümlədən Albaniyaya yürüĢ etmiĢdi. 2 Yəni Milətli Feofan. 3 Skepsiyalı metrodor və Qipsikrat - Strabondan bir qədər əvvəl yaĢamıĢ müəlliflər. 4 Starbonun qarqarlar haqqında bu yazısı onların Aranın n əslindən olması və artıq XIX yüzillikdə Qarqar (Qarabağ) düzündə yaĢamaları haqında M.Xorenatsinin vədiyi məlumatlarla müqayisəsi göstərir ki, qarqarlar ən qədim laban tayfalarında biridir. Тревер К. Очерки…, с. 48-49 5 Yəni ilin 10 ayı. 6 Mermoda, Mermodalida - Azov dənizinə tökülən çaylardan biri. 7 Fem iskara –Kiçik Asiyada ölkə. 23 bağladılar: bir-b iri ilə yaln ız ondan ötrü ünsiyyətədə olacaqlar ki, uĢaqları olsun, hər tayfa ilə müstəqil yaĢasın. Ama zonkala r haqqında rəvayətdə nə isə bir anlaĢılma zlıq var. ĠĢ burasındadır ki, bütün baĢqa rəvayətlərdə mifik və tarixi ünsürlərə ad qoyulub. Axı dastan, əfsanə və möcüzələr mif adlanır, tarix isə istər qədim və ya yeni olsun həqiqəti tələb edir, möcüzəyə onda yer yoxdur və ya ona az rast gəlinir. Ama zonkala ra gəldikdə isə onlar haqqında həm əvvəllə r, hə m də indi söylənilən rəvayətlər tama milə ağlasığ ma z və du manlıdır. Məslən, ki inanar ki, nə va xtsa qoĢun, Ģəhər və yat tayfa kiĢilərsiz, yalnız qadınlardan ibarət olub? Bundan baĢqa hələ kim [inanar ki], [bu tayfa], hətta özgə torpaqlara basqınlar edərək, təkcə qonĢu tayfaları məğlub etməklə kifayətlən miĢ, bu qoĢun indiki Ġnoniyaya qədər gəlmiĢ hətta dəniz a rxası yürüĢlə Arrkt ikaya kimi gedə bilmiĢdir?.. 6. Ġndiki Qafqazın daha yüksək hissələri Albaniyada, Ġberiyada, kolxlar və qenioxlar ölkəsindəki ən cənub yerlərd ir. Yu xarıda göstərildiy i kimi, orada elə tayfa lar yaĢayır ki, Dioskuriadaya 1 gedirlə r, on lar baĢlıca o laraq ora duz üçün gedirdilə r. Bu tayfala rdan bəzilə ri dağın zirvəsində yerləĢir, baĢqaları isə meĢəlik dərələrdə yaĢayır, əsasən vəhĢi heyvan əti, cır meyvə və süd ilə qidalanırlar. QıĢda dağ zirvələri əlçatmazdır, yayda isə adamalar qar və buza görə, çıxıntılar bərkidilmiĢ xam gönün iri parçalarını ayaqlarına bağlayıb ora çıxırlar. AĢağı düĢəndə isə, Atropat Midiyasıdan və Ermənistan Masiy dağında deyildiyi kimi, öz yükləri iə dəri ü zərinə u zanıb bu zun üstü ilə sürüĢürlər. Lakin orada çəkmə lərin a ltına diĢli çarxlar bağlayırlar. Qafqazın zirvə ləri beləd ir. XI; 13 1. M idiya iki hissəyə ayrılır. Bu hissini Böyük M idiya adlandırırla r ki, baĢ Ģəhəri Midiya dövlətinin paytaxtı olmuĢ böyük Ģəhər Ekbatandır. (Hələ indi də o parfiyalıların payta xtıd ır, onların hökdarla rı isə ən az yayı burada kerç irirlə r, çünki M idiya soyuq ölkədir; q ıĢda onlar Dəclə üzərində, Babilin yaxınlığındakı Selevkiyada qalırlar). Ġkinci h iss ə- Atropat Midiyasıdır. O ö z adın ı s ərkə rdə 2 Atopatdan alıb, hansı ki bu ölkənin, Böyük Midiya kimi Makedonyalılara tabe olunmasına yol vərmədi. Doğrudan da, təntənə ilə çarla edilən Atropat öz hökmü ilə bu ölkən i müstəqil e lan etdi və indi də varsilik onun ailəsində qalır; çünki onun nəsilərə erməni və suriya çarla rı, sonaralar is ə Parfiya [çarları ilə] n ikah əlaqələrinə girdilər. 1 K.V.Dioskuriadanı (Очерки…,92) Suxumi ilə bağlayır. 2 Qavqamel (Arabela) döyüĢündə (e.ə. 331) Atropatın Misdiya atlı korpusuna baĢçılıq etməsi (III Daranın sərkərdəsi olması) nəzərdə tutulur. 24 2. Bu ölkə Erməsitan və Matiandan 1 Ģərqdə, Böyük Mit ianadan qərbdə və hər iki ölkədən Ģimalda yerləĢir; o cənubdan Matianaya və Hirkan dənizin çuxurunun yanındakı v ilayətlərə qonĢudur. Bu ölkə hərb i qüvvə baxımından kifayət qədər böyükdür, belə ki, o Apollonidin dediyinə görə, (döyüĢə) , 10.000 atlı və 40.000 p iyada çıxara b ilir. M idiyadakı Kapavta gölündə duzun kiritallaĢması və çökməsi baĢ vərir. Bu duz g iciĢ mə və xəstə əhval-ruhiyyəsi törədir. Bu xəstəliy in Ģəfavərici vasitəsi zeytun yağıdır; Əgər b ilmədən paltarı göldə yuyublarsa, duzla çirklən miĢ paltarı Ģirin su təmizləyir. Doğrudur, atropatenlilərin güclü qoĢunları var idi: ermən ilə r və parfiylıla r tez-tez onun ölkəsini viran edird i. Lakin onlar müqavimət göstərir və zəbt edilmiĢ torpaqları geri alırlar; məsələn ermənilər ro malların hakimiyyəti altına düĢdükdə atropatenlilər, onlardan Simba kanı zəbt edərə k Se za rla dostluq münasibətlərinə girib sülh bağlayırdılar; eyni zamanda onlar parfiyalıları da qane etməyə çalĢırdılar. 3. On ların yay paytaxt ı düzən likdə yerləĢən Qa zakadır, qıĢ paytaxt ı is ə güclü Vəra qalasıdır ki, parfiyalılar ü zərinə yürüĢü 2 za manı [onu] Antoni mühasirə etmiĢdi. Bu qala, Antonini parfiya yürüĢünü təsvir edən və həmin yürüĢlərdə sərdar kimi iĢtira k edən dostu Dellin in verdiyi xəbərə görə, Ermənistanı Atropatenadan ayıran Araz çayından 2400 məsafədə yerləĢir. Bu ölkənin bütün vilayətləri məhsuldardır, Ģimalı isə dağlıqdır və sərt soyuqdur; burada dağlı tayfalar o lan kadusilər, amardlar, tapirlər, kirtilər və baĢqa köçəri və quldurluq edən xalq lar yaĢayır. A xı bu xalq ları Zaqru və Nifatu dağları boyu səpələniblər... 4. Kadusilər piyadala rın miqdarına görə a rian lardan b ir az geridə qalırlar; onlar əla c idaatandırla r; dağlıq yerlərdə onlar at lıların yerinə vuruĢurlar. La kin Antoninin yürüĢü onların təbii Ģəraitinin deyil, onun bələdçisi, e rməni çarı Artavasd çətinləĢdirdi, hansının ki, Antoni düĢünmədən onun məsləhətçisi ö z hərbi planla rın ı həyata keç irən etdi. (A mma o g izlində ona qarĢı qəsd hazırlamıĢdı). Doğrudur, Antoni çarı cəzalandırdı, lakin, ço x gec, ro malılar üçün bir ço x fəla kətin günahkarı o landan sonra, həm də təkcə Artavasdı deyil, həmç inin Fərat ü zərindəki Zaq madan Atropaten s ərhədlərinə kimik 800 stadi uzunluğunda yolu dağlarla, yolsuz yerlər və dolamalarla, daha doğrusu, düz yoldan iki dəfə u zun yolla Antonini gətirən baĢqa bir bələdçin i də [cəza landırd ı]. 1 Matiana (Matiena)- Antik müəlliflərə görə matienlərin (qədim xurrəmilərin) yaĢadığı ölkə. BaĢqa ehtimala görə Urmiya gölünün günbatanında yerləĢirdi. 2 T anınmıĢ Roma sərkərdəsi Mark Antoninin (e.ə. 83-30)Parfiya yürüĢü e. ə. 36-cı ildə olmuĢdur. |