Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

Nə üç ün Biz ans hökmdarı müs əlmanlar a qarĢı bunu törətdi, 
[bunun] sə bə bi
Deyilənə görə buna səbəb olan bu idi: Sonunun çatdığını h iss ed ən 
Babək, onu hər tərə fdən sıxıĢdıran və haldan salıb məhv olmaq dərəcəsinə 
çatdıran AfĢinlə müharibəni daha aparma gücündə olmad ığın ı yəqin edərək 
Bizans çarı Georg inin nəvəsi, Mixailin Feofilə yazıb xəbər vermiĢdi ki, ərəblərin
çarı ona qarĢı özünün bütün ordularını və bütün döyüĢçülərin i, hətta ö z dərzisini 
(Cə fər ibn dinar əl-Xəyyat nəzə rdə tutulur) və ö z aĢpazın ı (Ġta x ət-Tabba x 
nəzərdə tutulur) da göndərmiĢdir ki, [onun ərazisinə] hücum et mək istəsən, 
sənin yolunda qarĢını kəsə bilən heç kəs olmayacaq. 
O (Babək) ona mə ktub göndərməklə ü mid edird i ki, Bizans çarı fəa l 
hərəkət edir və bu yolla o (Babə k) öz fə la kətlərinin bir qis mindən ya xa qurtara
bilər. Çünki Mö`təsim istər-istəmə z ona qarĢı duran qoĢunlarını bir qismin i geri 
çağırıb onları Bizans çarına qarĢı göndərəmə məcbur o ldu, beləliklə də [fəlakət] 
ondan uzaqlaĢıb, hər hansı bir kənar yerdə baĢ verir. 
Söyləyirlər ki, Feofil 100 min lik qoĢunla hücum etdi; deyilənə görə
bunun böyük hissəsini təxminən 70 mindən ço xunu nizami ordu, yerdə qalan ını 
isə yardımç ı qoĢun təĢkil edirdi. [Onla rın baĢçısı Ba ris idi]. O, Cibə ldə üsyan 
qaldırmıĢ və Ġshaq ibn Ġbrahim ibn Müs`əb tərəfindən məğ lub ediləndən sonra 
bir h issəi bizanslıların tərə finə keç miĢ Mü xə mmirə ilə Zibatraya gəlmiĢdi.
18.ƏL-ĠSTƏ XRĠ. ― KĠTAB MƏSALĠK ƏL-MƏ MALĠK‖
 
Əl-Ġstə xri (Əbu Ġshaq Ġbrahim ibn Məhəmməd əl-Farisi əl Ġstəxri) X 
yüzilin ərəbdilli tarix-coğrafiya ədəbiyyatının tanın mıĢ nümayəndələrindən 
biridir. Onun həyatı haqqında mə lu mat yo xdur. Ya lnız Ġranın Fars v ilayətnidəki 
Ġstəxri Ģəhərində doğulması bəllidir. Əsərdən aydın olduğu kimi Mavəraünnəhr, 
Ġran, Ərəb istan, Suriya və Misirə səyahət etmiĢdir.
Əl-Ġstə xri ―Kitab məsalik əl-Mə ma liki‖ (― mə mlə kətlə rin yolları kitabı‖ ) 
930-933-cü illə rdə Orta Asiyada coğrafiyaĢünas alimi Əbu Zeyd ibn Səhl əl-
Bə lxinin (850-934) b izə gəlib çatmayan əsəri əsasında tərtib etmiĢdir. Əl-
Ġstəxrinin əsərin in xahiĢi ilə 951-ci ildə müasiri və davaçısı Əbu-l-Qasim ibn 
Havqəl düzə liĢlər və ə lavələr edərək, ― Kitab əl-məsalik və-l-mə malik‖ (― Yo llar
və mə mlə kətlə r haqqında kitab‖) ərəsini yazmıĢdır.

---

104 
Əl-Ġstəxri ö z əsərində Azərbaycan və Arran ın sərhədləri, Ģəhərləri, dəniz
və gölləri haqqında maraqlı mə lu mat vərmiĢ, balaca Ģəhərlər və iri yaĢayıĢ 
məntəqələri arasındakı məsafələri göstərmiĢdir. Bu məlu mat lar Azə rbaycanın 
orta əsr xə ritə lərinin tərt ib et mək üçün gərəklidir.
Əsərin Azə rbaycan aid hiss əsini N.M.Və lixan lı (IX-XII əsr 
coğrafiyaĢünas səyyahları Azərbaycan haqqında. B., 1974, s. 87-93) 
azərbaycancaya çevirmiĢdir. AĢağıda həmin çevirməni ixtisarla vəririk.
Azərbaycan, Arran və Ərməniyyəni b iz b ir xəritədə
1
yerləĢdirib vahid 
iqlim [kimi qəbul] etdik
2
, ġərqdən buranı Cibəl, Deyləm, Xəzər dənizinin qərb 
[hissəi], qərbdən Ərmən (e rməni) və Lan (alan) sərhədləri, Cə zirə sərhədinin bir 
hissəsi, Ģimaldan Lan və Qabq (Qafqa z dağla rı), cənubda Ġraq və Cə zirə
sərhədlərinin bir h issəsini əhatə edir.
Azərbaycanın ən böyük Ģəhəri Ərdəbildir. Onun düĢ ərgəsi və hökmdar 
evi buradadır. ġəhərin sahəsi 1/3x1/3 fərsəxd ir (eyni 1/3 fərsəx, u zunu da o 
qədər). Ətrafında 3 da rvazası olan d ivar [çəkilmiĢdir]. Bunla rın ço xu
palçıqdandır. ġəhərin [torpağı] bərəkətlid ir, ucuzluqdur. Buran ın rustaq və 
maha lla rı (kura ) var. [Ərdəbilin] 2 fərsə xliy ində Sabalan (savalan) ad lanan 
əzəmətli və yüksək [dağ] ucalır. Onun [zirvəsində] nə qıĢ, nə də yay vaxtı qar 
əksik o lmur. Burada yaĢayıĢ yoxdur. 
Ərdəbildən sonra böyük Ģ əhər [Mağaradır]. Qədim va xt larda burada
qoĢun düĢərgəsi və hökmdarın evi vardır. Marağa olduqca sağlam iq limi, münbit 
[torpaqlı] bostan, rustaq və əkin sahələri o lan [yerdir]. Onun ətrafında Ġbn Əbu 
Sacın
3
xaraba qoyduğu divar vardır.
Böyüklüyünə görə, Marağadan sonra Urmiya gəlir. Bura ƏĢ-ġurat
4
gölü 
sahilində, sağla m iqlimli, bol ne mətli, [satıĢ] qiy mətlə ri ucuz Ģəhərdir.
Məyanic, Xunəc, Ucan, Də xxə rqan, Xuvəy, Sələ mas, Mərənd, Təbriz, 
Bərzənd, Va rsan, Muğan, Cabravan, UĢnuh -bunlar kiĢi və böyüklüyünə görə 
bir-b irinə bənzəyən Ģəhərlərdir.
Bərdəyə gəldikdə, bu Ģəhər ço x böyükdür: b ir fərsə xdən [ço x] en i, o qədər 
də [uzunluğudur]; sağla iq limi, münbit. Ço xlu ə kin sahəsi və meyvəsi olan yerdir.
1
Əl-Ġstəxrinin əsərində verilən xəritəyə iĢarədir. 
2
Bir çox ərəb müəllifləri kimi, əl-Ġstəxri də Azərbaycan, Arran və Ermənistanı ― bir çox 
xəritədə‖ yerləĢdirib ―Ərməniyyə‖ adı ilə bir ərazi kimi vərir. Bu, ərəb istilasından sonra həmin 
ölkələrin bir inzibati bölgü içərisində idarə olunmasından irəli gəlirdi. 
3
Ġbn Əbu Sac-kökcə türk olan Sacilər sülaləsinin banisi Əbu Sac Divdadın oğlu Yusif ibn 
Əbu Sac. Xəlifə Müqtədirin dövründə (902-932) tanınmıĢ sərkərdə. 908-ci ildə Azərbaycan və 
Ermənistanın hakimi t əyin edildi. Yusif Ġbn Əbu Sacın dövründə, Azərbaycaın cənub torpaqları vahid
haimiyyət altında birləĢdirilərək, Xilafətdən asılı olmayan dövlətə çevrilmiĢdir.
4
ƏĢ-ġurat-Urmiya gölünün adlarından biri idi. 

---

105 
Ġraqla Xorasan arasında Rey və Ġsfahandan sonra Bərdədən daha münbit 
[torpaqlı], əlveriĢli mövqe tutan bir Ģəhər yo xdur.
Buradan bir fərsə xdən də az məsafədə, onunla yaxĢı münasibətdə olan 
Əndərab adlı yer vardır. Bura Kərnə, Ləsub və Yəqtan
1
arasındadır və sahəsi bir 
günlük yol ərazini tutur. Bura bostan və hər cür meyvəli bağla Ģəbəkələnibdir. 
Fındığ ı Səmərqənd fındığından, Ģabalıdı ġam Ģabalıd ından daha yaxĢıdır. 
Burada, [hə mçin in], b ir [cür] meyvə yetiĢir ki, onu raqal
2
adlandırırla r… 
ġabalıda gədikdə, bu, qara qo zun yarısı boydadır, dadı is ə fındıq və 
xu rmanın dadın ı verir.
Bərdəyə ənciri Ləsubdan gətirirlər, bu, əncirin ən ya xĢı növüdür. 
Buiradan çoxlu ipək aparırlar. [Ġpək verən barama qurdlarını] heç kəsə 
mənsub olmayan tut ağacları [yarpaqla rı ilə] bəsləyirlər. [Bə rdə] Fars və
Xuzistanı ço xlu ipəklə təhciz edir.
Bərdənin 1/3 fə rsə xliyindən
3
Kü r çayı keçir. Kürdə surmahı
4
balığı var, 
bu [balıq] duzlandırılmıĢ baĢqa yerlərə aparılır. Kür çay ından zəraqan və iĢubət 
adlanan balıqlar da tutulur. Bu yerlərdə hər iki balıq baĢqa balıq lardan üstün 
tutulur.
Bərdə Ģəhərinin Bab ə l-Əkrad adlanan qapısı yanında 1 kv. Fərsə x 
böyüklüyündə ―əl-Kurkiy‖ adlı bazar var, bazar günləri camaat burada yığıĢır, 
hər yerdən hətta, Ġraqdan belə buraya adamlar a xıĢır. Bu [bazar] Ku lsure
5
bazarından daha böyükdür. ―Əl-Kurkiy‖ həmiĢə eyni gündə açıldığına görə, 
[həftənin] hə min gününün adına üstün gəlmiĢdir. Hətta bir ço xları həftənin
günün sayarkən deyirlər: Ģənbə, əl-Kurkiy, bazar ertəsi, çərĢənbə axĢamı… və 
beləliklə, həftənin günlərini sayırlar. On ların xə zinə evi (beyt-əl-ma l) ġa m 
qaydası ilə ca me`e məscidinin yanında, ba zarlar is ə Ģəhər kənarındadır. 
Bab ə l-Əvbab Ģəhəri dəniz sahilindədir. Mərkə zində gə milər üçün liman
vardır. Bu liman ilə dəniz arasında, hər iki yandan sədlər çəkilmiĢdir. Belə ki, 
gəmilə r da xil olması üçün yer dardır.giriĢ is ə ço x girint ili-ç ıxıntılıdır. [Liman ın] 
girəcəyinə zəncir [bağlanılmıĢdır]. Hər bir gə mi ica zəsiz buraya nə da xil olmu r, 
nə də çıxmır. Hər iki diva r daĢ və qurğuĢundandır.
Ġbn Havqəl yazır: ― Bərdə Ģəhərinə gəldikdə, bura Arranın anası (paytaxtı) və bu yerlərin 
ən yaxĢısıdır. ġəhər çox böyükdür...Rey və Ġsfahandan sonra, Ġraqla Təbəristan arasında Bərdə kimi 
böyük və məhsuldar, tutduğu mövqe və xənizəyə verdiyi gəlirə görə yaxĢı yer yoxdur‖. (Bax: 
Vəlixanlı N. M, Göst ərilən əsəri. S. 108). 
1
Əl-Ġstəxriyə görə, Kərnə, Ləsib, Yəqtan-Bərdə yaxınlığında yaĢayıĢ məntəqələri idilər. 
2
Ruqal-əslində ―zuqal‖ olmalıdır, ― zoğal‖ deməkdir. 
3
Ġbn Havqəl-―3 fərsəxliyində yazmıĢdır‖. Bu daha doğrudur. 
4
Surmahı –(fars dilində ―mah‖ balıq deməkdir)-Ģamayı balığı, Kürdə indi də tutulur. 
5
Kulsurə (Kulsurə)-indiki Kült əpə, Marağadan 53 km Ģərqdə Ģəhər. 

---

106 
Bab-ə l-Əbvab Təbəristan dənizinin
1
sahilindədir. ġəhər Ərdəbildən daha 
böyükdür. Burada ço xlu əkin sahələri vardır. [Lakin] baĢqa nahiyyələrdən 
gətirilənlə r o lmasa, meyvəsi a zd ır. [Əl-Babın ] ətra fına daĢ, kə rpic və palç ıqdan 
divar çəkilmiĢdir. Bu Ģəhər Sərir və kafirlərin
2
baĢqa ölkələ ri üçün Xəzə r 
dənizində limandır. Bura, hə mç inin, Curcan, Təbəristan, Deylə min də liman ıdır. 
[Əl-Babdan] kətan platarlar ixrac edilir. Arran, Ərmən iyyə və Azərbaycanda 
baĢqa heĢ yerdə kətan paltarlar [hazırlan mır]. Burada zəfəran da yetiĢdirilir. [Əl-
Babda] kafirlərin digər ölkələ rdən olan qulla ra da rast gəlmə k olur.
Beyləqan, Varsan, Bərd ic, Bərzənd, ġə ma xiyə, ġirvan, Ab xaz
3
, ġəbaran, 
Qəbələ, ġəkki, Gənzə, ġə mkur, Xunan isə böyüklükdə bir-b irnə bənzəyən kiçik 
Ģəhərlərdir. Bunlar münbit torpaqlı və hər Ģeyi bol o lan yerlərdir.
Bu ö lkədə gəmilərin hərəkəti üçün yaralı çaylar Kur (Kür) və Arrasdır 
(Araz). Ərdəbil və Zəncan arasındakı Səfidrud çayına gəldikdə, bu, gəmilərin
hərəkəti üçün kiçikdir. Kür çayının suyu Ģirin, dadlı və yüngüldür. O, dağlıq
yerlərdən Cən zə və ġə mkur hüdudlarına qədər a xır, Tiflis ya xınlığından keç ir və
sonra kafirlərin ölkəsinə da xil olur. A raz çayı xoĢ [dadlı], Ģirin suludur. O, 
Ərmən iyyədə baĢlayır və Bab Varsana
4
yetiĢir və birlikdə dənizə tökülürlər.
Bu yerlərin dənizlə rinə gə ldikdə, Azə rbaycanda bir göl var. Bu, Urmiya
gölü adlanır. Suyu Ģordur. Göldə [mü xtəlif] balıqlar və bir cür heyvan var, adına 
suiti deyirlər
5
. Bu göl böyükdür. Gölün ətrafında yaĢayıĢ evləri, kəndlər, 
rastaqlar var. Gö l ilə Marağanın arası 3 fərsəxdir, Urmiya Ģəhərinin arası 2 
fərsə xdir. Dəhərraqan ilə gölün sahilinin arası 4 fərsə xdir. [Gölün] u zunluğu atla 
getdikdə, 4 günlük yol qədərdir. Külə k o lduqda, ola bilsin ki, onu 1 günə [üzüb] 
keçmək olar. 
Bu ö lkələrin dənizi Təbəristan adlanr. Bab əl-Əbvab, Bakuh, Bakuhu 
nefti var, Ģəhərləri onun sahilinədir.
Bərdədən baĢqa ölkələrə [sat maq üçün] qatırlar aparırlar. Buradan hind 
ölkələrinə və baĢqa yerlərə qırmız
6
ixrac edilir.
1
T əbəristan dənizi- orta əsrlərdə Xəzər dənizinin adlarından biri. 
2
Kaiflərin ölkələri-əhalisi müsəlman olmayan ölkələrə ərəblərin verdikləri ad.
3
Abxaz-əslində Laican və ya Lahican, indiki Lahıc. 
4
Varsan-Arazın sağ sahilində yerləĢir. Xarabalığı indiki DaĢburun dəmiryol dayanacağı 
qarĢısındadır. 
5
― Azərbaycan tarixi‖nin 1-ci cildində (B., 1961, s. 131) Urmiya gölündən balıq ovundan 
danıĢılır. Əl-ĠStəxrinin məlumatına əsaslanan bu yazı ibn Havqəl və əl-Müqəddəsi tərəfindən təkzib 
olunur. Ġbn Havqəl bu göldə nə balıq, nə də baĢqa bir heyan yaĢamadığı söyləyir. Həqiqətən də 
Urmiya gölünün suyu o qədər duzludur ki, orada indi də heç bir canlı yaĢamır.
6
Qırmız-boyaq otu (kökündən qırımızı boyaq alının ot), marena. Ġbn Havqəl yazır : 
―Varsan,Bərəd, Bab əll-Əbvabın nahiyələrində və Xəzər dənizinin ortasındakı ada da qırmız var. O, 
Xəzər ədnizi ilə Curcan daĢınır, oradan da quru yolla Hind ölkəsinə aparılır. Qırmız Bab əl-
Əbvabın hüdudlarından Tiflisədək bütün Arranda, Arras çayı yaxınlığından Curcan nahiyələrinədək 
(hər yerdə) vardır‖. (Bax:Vəlixanlı N. M. Göst ərilən əsəri, s. 112) 

---

107 
Arranın sərhədi (Ģərqdən qərbə?) Bab əl Əbvabda Tiflisə, (Ģimaldan 
cənub?) Araz çayı ya xın lığ ındakı Hac iran
1
adlı yerdəkdir. 
Azərbaycanın sərhədi Tarmın
2
dağına yetiĢənədək dağlardır, sonra 
Zəncan sərhədində, oradan Dinavərin dağına keç ir. Dəc lə ya xın lığ ına çatanadək 
Hulvan və ġəhrəzurun dağları ilə u zanır, nəhayət Ərməniyyə sərhədlərini 
dövrələyir. 
Bu Ģəhərlərdə [satıĢ] qiy mətləri o qədər ucuzdur ki, bir sıra yerdə 
qoyunun qiyməti ya lnız 2 d irhə mlikd ir
3
, bəzi rayonlarda 2-3 man
4
, balın q iy məti 
qiymət i b ir dirhə md ir. Bura elə bolluqdur ki, Ģahidi o lmayanlar belə bolluğa 
inanmırlar.
Bu yerlə rdə elə hö mkdarla r var ki. Onların mü lkləri b ir ö lkə borcdadır;
ölkələri (geniĢ), mal-dövlətləri [ço xdur]. Bunlardan ġirvanĢah adı ilə tanınan 
ġirvan hökmdarı, Ab xazĢah adı ilə tanınan Ab xaz hökmdarı [var].
Ərədbilin mannı ġirazda olduğu kimi 1040 dirhəmd ir. Lakin ġirazda buna 
mann, Ərdəbildə isə ratl deyirlər. 
Azərbaycan, Ərmən iyyə və Arranın d ili iran və fa rs dilidir. Lakin Dəbil 
və onun ətrafındakı əha li ermən i d ilində danıĢır. Burada (A zərbaycan, Arran və
Ərmən iyyə) əl-Qabq adlanan dağ da var. Orada ço x mü xtəlif dilli kafirlər yaĢayır.
Azərbaycan, Arran və Ərməniyyədə iĢlədilən pul qızıl, hə mç inin gümüĢ 
puldur.
Bu ölklərin məsafələri: