Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

 
 
III BÖLMƏ
AZƏRBAYCAN XIII-XVIII YÜZĠLLƏRDƏ MONQOL 
BASQINLARI ÇAĞI 
VƏ SONRAKI DÖVRÜN QAYNAQLARI 
 
21. ĠBN ƏL-NƏSĠR. ―ƏL-KAMĠL FĠ-T-TARĠX‖ 
İbn əl-Əsir
(1160-1234) XIII əsrin görmə kli ərəb tarixç isidir. 
Mesopatomiyada, Cə zirət ibn-Ömərdə doğulmuĢ, ö mrünün çoxunu Mosulda 
keçirərək orada da ölmüĢdür. Ümu mdünya tarixi s əpkisində yazdığ ı 12 cild lik 
―Mükəmməl tarix‖ (―Əl-kamil fi-t-tarix‖) adlı əsəri onu daha da tanıtmıĢdır.
1
Gəncə uğrunda mübarizənin gediĢi Z.M. Büyadovun adı çəkilən əsərində verilmiĢdir 
(bax:s. 94-111). 

---

127 
Əsərin tariximiz üçün ən dəyərli hissəsi müəllifin Ģahidi olduğu hadisələr, 
o cümlədən monqolların istilası və əsarəti, xarəzmĢah Cəlaləddinin yürüĢü və s. 
barədə yazılarıdır. Hə min kitab ərəb iĢğallarından baĢlayaraq 1231-c i ilə qədər 
davam edən hadisələri əks etdirən Azə rbaycan tarixi ilə bağlı ola hiss əsi Muxtar 
Əfəndizadə tərəfindən ərəb dilindən azərbaycancaya çevrilmiĢ və çap 
olunmuĢdur. (bax: Ġbn əl-Əsit. Əl-kamil fi-ti tarix. B., 1959). AĢağıda vərilən
mətn hə min çapdan götürülmüĢdür. Mətndə Muxtar Əfəndizadənin çev irməsinə
bəzən kiçik dü zəliĢlər edilmiĢdir.
 
 
 
 
Tatarların
1
 islam ölkəsinə qarĢı çıxıĢı haqqında 
 
Bu hadisə ço x ağ ır və iyrənc olduğu üçün mən b ir neçə il bunu 
yazmaqdan çəkindim. Ġslamın və müsəlmanların ö lü m xəbərin i kim asanlıqla
yaza bilə r və kim onu sakitcəsinə söyləyə bilər?
KaĢ, anam məni doğ mamıĢ olsaydı, yaxud da mən bu hadisələrdən əvvəl 
ölmüĢ və tamamilə unudulmuĢ olaydım! 
Bütün xalq ların, xüsusilə müsəlmanların düçar o lduğu bu müsibət elə bir 
müsibətdir ki, gecələr və gündüzlər onun mislini doğ mamıĢdır. Əgər b ir adam- 
―Allah-təala dünyanı yaratdığı zamandan indiyədək dünya belə bir bəlaya düçar
olmamıĢdır!‖-deyərsə, doğru demiĢ olar. Çünki tarixlər indiyə qədər buna yaxın
olan və buna bənzəyən heç bir hadis ə görülmə miĢdir.
Tarixdə qeyd olunan hadis ələrdən ən böyüyü, Bu xt ən-Nəsrin
2
yəhudilərə 
elədiyi zü lm onla rı qırmaq və Beyt əl-Müqəddəsi
3
dağıtmaqdan ibarətdir. Bu 
mə `lunla rın dağıtdığı Ģ əhərə nisbətən Beyt ə l-Müqəddəs nədir? Bu Ģəhərlərin hər 
biri iki Beyt əl-Müqəddəs qədərdir. Bunların qırdığ ı əhaliyə nisbətən yəhudilər 
nədir? əhalisi ta ma milə qırılan bu Ģ əhərlərin hə r b irində öldürülən adamla rın
miqdarı yəhudilərdən qat-qat ço xdur. Yəq in ki, Yə` cuc və Mə`cuc
4
dövründən 
baĢqa dünyanın axırına qədər xalq bu cür hadisə görməyəcəkdir.
Dəccal belə onun dalınca get məyənləri öldürəcək, onun dalınca gedənlərə
rəhm edib bağıĢlayacaqdır. Bunlar, tatarlar isə, bir nəfəri də salmaq qoymadılar;
arvadları da, kiĢiləri də, uĢaqları da, hamısını öldürdülər. Hamilə arvadların
qarnını yarıb, çağaların ın da çıxarıb ö ldürdülər.
1
Ġbn əl-Nəsir monqolları ―tatarlar‖ adlandırır. 
2
Buxt-ən-Nəsr – Babilistan hökmdarı II Navuxodonisor (e.ə. 602-562-ci illər). 
3
Beyt əl-Müqəddəs-Yerusəlim Ģəhəri, II Navuxodonisor iki dəfə e. ə. 597 və 586-cı ildə bu 
Ģəhəri ələ keçirib, əhalisinin bir hissəsini qırmıĢ, qalanını isə Babilistana köçürmüĢdü. 
4
Yə`cus və Mə`cus- Ģərq vilayətlərində tez-tez adları çəkilən naməlum xalq. 

---

128 
―Doğrudan da biz A llaha məxsusuq və doğrudan da ona qayıdacağıq!‖ 
Ġlahi bu nə fəlakətdir? Onun qığılcımları bütün ətrafa yayıldı və zərəri to xundu. 
Bu hadisə küləyə mə ruz qalan buludlar kimi bütün ölkəyə yayıldı. ―Böyük və
yüksək olan allahdan baĢqa qüvvət və qüdrət yoxdur‖. 
Çin ətrafında çıxmıĢ bir qovn KaĢğar və Balasağun
1
kimi Türküstan 
vila ləytlərinə gəldilər. 
Sonra oradan Səmərqənd, Bu xara və qeyri 
Mavəraunnəhr
2
Ģəhərlərinə getdilər və ora ları a lıb gə ləcəkdə söyləyəcəyimiz 
iĢləri gördülər.
Sonra onlardan bir hiss əsi Xorasana
3
keç ib oran ı a ldı, dağıtdı, əhalisini 
öldürdü və qarət etdi. Sonra Reyə, Həmədana, əl-Cəbəl vilayətinə və Ġraq
sərhədinə qədər getdi. Sonra Azə rbaycan və Arran v ilayətlərinə gəlib, bir ildən 
də az müddətdə onları misli görünmə miĢ bir surətdə dağıtdı və əhalisinin ço xunu 
öldürdü. Ço x az miqdarda qaçıb qurtaran oldu. Sonra Azərbaycandan və 
Arranda qurtarıb Dərbəndə və ġirvana gedərək, o tərəfdəki Ģəhərləri aldılar. 
Oranın padĢahı yaĢayan qaladan baĢqa, heç bir yer salamat qalmadı. Oradan da 
da Allan
4
, Ləzkistan
5
tərəfə, o tərəflərdə yaĢayan mü xtə lif millətlərin üstünə 
getdilər. Qırğın və soyğunçuluğu oralarda da geniĢləndirdilər. Sonra əhalisinin
çoxu türklərdən ibarət o lan Qıpçaq vilayətinə getdilər. Onlara qarı durnaların
hamsını ö ldürdülər, salamat qalanları meĢələrə və dağların baĢına qaçıb 
ölkələrindən uzaqlaĢdılar. Bunlar Qıpçaq ölkəsini
6
zəbt edilər. Bu hadisələrin 
onlar sürətlə və az b ir zamanda törətdilər. Hər yerdə ancaq yürüĢ etdikləri qədər 
ləngiyird ilər, artıq dayan mırdılar.
Onlardan [tatarların] bu hissəsindən baĢqa bir dəstəsi də Qəznəyə
7
,onun 
ətrafına və Hindistan, Sicistan
8
və Kirman
9
vilayətlə rindən qonĢu ölkələ rə 
1
Balasığan və KaĢğar- ġərqi T ürküstanın Ģəhərləri və mühüm mədəniyyət mərkəzləri. XI 
yüzilin görkəmli türk alimləri Mahmud KaĢğari və Yusuf Balasuğunlunun yaĢayıb-yaratdığı Ģəhərlər. 
2
Mavəraünnəhr (ərəbcə; hərfən: çaydan o t ərəfdəki yer)- Amu Dəryanın sağ t ərəfindəki 
vilayətləri ümumiləĢdirən ad; 7-8-ci yüzilliklərdə meydana çıxır. Sonralar Amu Dərya və Sır Dərya 
arasındakı ərazi belə adlanırdı. 
3
Xorasan pəhləvi dilində ―Xvarasan‖, (hərfən ― gündoğar‖, ― Ģərq‖)-3-18-ci yüzilliklərdə 
indiki Ġranın Ģimal-Ģərqi, T ürkmənistanını cənubu və Əfqanıstanın Ģimal və Ģimal-Ģərq torpaqlarının 
adı. 
4
Alanaların ġimali Qafqazda yaĢadığı torpaqlar. 
5
Ləkzistan (ləkzilərin) ləzgilərin yaĢadığı Cənubi Dağıstan ərazisi. 
6
Qıpçaq ölkəsi. DəĢti-Qıpçaq XI-XV yüzillərdə Tyan ġanın qərb ətəklərindən Dunaya 
qədər torpaqlar türkdilli qıpçaqların (rus mənbələrində-polovəslər) adını daĢıyırdı. Qıpçaq ölkəsi 
dedikdə, ilk növbədə ġimali Qafqaz və ġimali Qaradəniz çöllərini əhatə edən ərazi baĢa düĢülür.
7
Qəznə-Qəznəvilər dövltinin baĢ Ģəhəri; Əfqanıstanda, Kabul Ģəhərindən cənubdadır. 
8
Sicistan, Seistan?- Ġranın Ģərqində vilayət. 
9
Monqolların Azərbaycana birinci yürüĢün (1220-1222) nəzərdə tutulur. Həmin yürüĢdə 
monqollara Cebe noyon və Subetey bahadır hökmdarı (1210-1225). 

---

129 
keçmiĢdilər. On lar burada da indiyə qədər qulaq lar eĢitməmiĢ vəhĢiliklər 
etmiĢdilər.
Bütün dünyanı zəb etmiĢ Ġskəndər belə bir tezlikdə dünyaya nail olmuĢdu. 
O, fəth etdiyi yerlərə on ildə ma lik ola bilmiĢdi. Bir nəfə ri də öldürmə miĢdi. 
Əhalidən yalnız özünə tabe olmayanları tələf ed irdi bunlar isə bir ilə qədər qısa
za manda abad, ə xlaqca tərbiyə li və ədalətli əhalisi olan bir ço x gözə l və mədəni 
yerlərə malik odular. Bunların keç mədiyi yerlə rin əha lisi də qorxusundan yata
bimir və bunla rın gə ləcəyini gözləyird i. Bun ların a zuqəyə və kö məyə ehtiyacı 
yox idi. Çünki yanlarında qoyunları, qaramalları, ilxılara v ə qeyri heyvanları var 
idi. Ancaq onların ətini yeyib dolanırdılar. M inik olduğunu bilməzdilər. Bun lar
bir yerə endikdə, kənardan heç bir çey almağa ehtiyacla rı olmazd ı.
Bunların din inə gəldikdə, günəĢ doğarkən ona səcdə edərlər, heĢ bir Ģeyi 
haram saymazlar, bütün dördayaqlı heyvanları, hətta iti, donuzu və qeyrilərini də 
yeyərlərdi. Nikah tanıma zdılar, arvad bir neçə kiĢin in əlindən keçdikdən sonra 
alardılar. Anadan olan uĢaq öz atasının kim olduğunu bilmə zdi. 
Ġslam və müsəlmanlar heç b ir millətin düçar o lmadığ ı müsibətlərə düçar
oldular.
...Tatarlar gedib Hə mədana yaxınlĢadıqda, Hə mədan hakimi yüklərlə pul, 
paltar, dördayaqlı heyvan və baĢqa Ģeyləri götürüb onların qabağına çıxd ı və 
Ģəhər əhalisi üçün onlardan aman tələb etdi. Onlar Ģəhər əhalisinə aman verib, 
oradan Zəncana tərəf getdilər. Orada da ikiqat art ıq fitnə-fəsad törədib Qə zvinə
getdilər.
Qəzv in əhalisi bunlardan qaçıb Ģ əhər qalasına sığındı. Bunlar ə zvin lilıər 
ilə müharibə etdilə r və vuruĢmada artıq dərəcədə fəaliyyət göstərdilər. Qılınc
zoruna Ģəhərə gird ilər. ġəhər əhalisi isə Ģəhərin içində də onlarla vuruĢdu. Hətta, 
bıçaqlarla b ir-b irini öldürdülər. Hər iki tərəfdən saysız-hesabsız ada qırıld ı. 
Ondan sonra tatarlar Qə zvindən çıxd ılar. 
Qəzv in əhalisindən ölənlərin sayı 40 mindən artıq oldu.