Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

57 
 
Müaviyəni  ibn  Übeyd  ġəriyyə  ilə  söhbətləri  buraya    çatdıqda  Müaviyə 
Übeydə müraciət edərək, Azərbaycan haqqında  onu fikrini öyrən mək istəyərək 
demiĢdir:
 
  ―Sən allah,  Azər baycan  [haqqı nda]   əlaqə niz, təlaĢınız  və  xatirəniz  
nə dir?‖
1 
  Übeyd  ibn  ġəriyyə  belə   cavab  vərir:  ― Ora  türk  tor pağıdır.  Onl ar  
oraya cə mləĢərək bir-biri ilə qarıĢmıĢ və  tək milləĢmiĢlər‖.
2
 
 
 
    
 
                                                                                                                                                  
Qara * evlərilə yüz   bir  artıq   ev...‖ (Anar. Dədə  Qorqud  dünyası.- ― Azərbaycan‖, 1985, № 
11? s. 102. 
  Poemada ―Kitabi Dədəm Qorqud‖ boylarının qəhramanı Bəkdüz Əmənin adının çəkilməsi 
Sə`d  Vəqqas  yürüĢünün  Azərbaycandan  keçdiyini və  VII yüzilin  birinci  yarısında  baĢ verdiyini  üzə 
çıxarır.  Çünki, ―Dədəm  Qorqud‖ kitabının  ikinci  boyunda  Əmən  bəy ―varuban  peyğəmbərin  yüzini 
görən,  gəlübən  Oğuzda  (Azərbaycanda.-Red)    səhabəsi  olan‖  Ģəxs  kimi,  yəni  Əl-Cürhumi  də 
Məhəmməd peyğəmbəri görmüĢdür (Azərli M.İ. Göstərilən əsəri). 
1
 Bu  söhbət  ərəblərin Azərbaycan yeni  yürüĢlərindən  qabaq   baĢ verdiyi  üçün  I Müaviyə  bu 
ölkə  ilə  bağlı  geniĢ  arayıĢ  əldə  etməyə  çalıĢır,  öz  qoĢunlarının  qarĢılaĢa  biləcəyi  çətinlikləri 
düĢünürdü.  ―Azərbaycan‖  (haqqında)  əlaqəniz, təlaĢınız və xatirəniz nədir?  sualı  bununla    bağlı  idi. 
―Qara‖ anlayıĢı haqda  bax: qaynaq №55, qeyd  14. 
2
 Azərbaycan  xalqının  etnik  birliyini  artıq   VII  yüzildə yarandığını  baĢqa   xalqlar  da    sübut 
edir. ―Kitabi-Dədəm  Qorqud‖  boylarında  bu  birlik ―Qalın  Oğuz‖ (bütün Oğuz)  adlan dırılır. ―Qalın 
Oğuz  iki boy siyasi-inzibati parçadan ―Ġç Oğuz‖ və ―DaĢ oğuzdan‖ (baçqa sözlə, ―Üç Ok‖, və ―Boz  
Ok)  dan  ibarətdir.  Ancaq    bu  sonuncularında    t ərkibində  ― qohum  tayfalar‖  görünür.  ― Oğuz‖  etno 
tarixi toplumu  və  onun hərbi  alayları  ayrı-ayrı  soylara    bölünür:  dövlətin  bəylərəbəyisi  Qazan  xan 
kitabda ―albanlar  baĢı‖, yəni albanlardan  yığılan qoĢun baĢçısı, Əmən bəy Bəkdüz  döyüĢçülərinin 
minbaĢısı  (―min  Bəkdüz  baĢları‖),  Düyər  bəy  ―qovum‖  Düyər  döyüĢçüləri  (―min  qovum  baĢları‖ 
minbaĢısıdır.  Bununla   yanaĢı Oğuz  toplumu t ərkibində ―balqar  bir  ər‖ Əmin  bəyin, Dondar   bəyin 
və  Kanqlı  Qocanın   eponimləri  altında  protobulqarların  (islamqdanqabakı  oğuzların)  ,  Strabonun 
alban  tayflarından    biri  saydığı  dondarların  və  kəngərlərin  adı  keçir.  Əl-Cürhumi  ―Əxbar‖ından 
gətirilən parçadan aydın olur   ki,  bütün  bu  qədim  soylar  Azərbaycanda   çox  qabaq   yerləĢərək ―  bir-
biri  ilə  qarıĢmıĢ  və  təkmilləĢmiĢlər‖,  yəni  inkiĢaf  edərək  etnik  birlik  yaratmıĢlar.  ―Kitabi  Dədəm 
Qorqud‖dun son boyunda ―Oğuz‖ elinin birlik idesının qızğın müdafiə edilməsi də bununla  bağlıdır. 
―Hərbi  demokratiya  dövründən  baĢlayan  bu proses Ġlkin  feodalimzə kimi  davam  etmiĢdir.   F.Engels 
yazmıĢdır: ―Qohum tayfaların ittifaqı hər yerdə bir zərurət olur, tezliklə də bunların, hətta, birləĢməsi 
və beləlikə də tayfların ayrı-ayrı ərazilərinin bütün xalqın ümumi bir ərazisi halında  birləĢməsi zəruri 
olur‖ (Marks K. Və Engels F. SeçilmiĢ əsərləri II c. B., s. 314) 
 

---

58 
 
15. ƏBU MƏHƏMMƏD ƏHMƏD ĠBN Ə`SƏM ƏL-KUFĠ. 
―KĠTAB ƏL-FÜTUH‖  
 
  Ərəb  tarixçisi  əl-Ku fin in  (926-ci  ildə   ölmüĢdür)  əsəri  xilafət  ta rixin in   
ilk dövrü  üzrə mühü m qaynaqlardan sayılır. Burada  hadis ələr xəlifə Əbu Bəkrin  
vaxtından  xəlifə  əl-Müsta`inin  hakimiyyətinin  sonunadək  (632-866-cı  illər) 
izlən miĢdir.  Əl-Kufi  b ir  sıra     ərəb  tarixçilə rin in  (əl-Bə la zuri,  ə l-Yək`ubi,  ət-
Təbrizi  və  b.)  əsərlərində  olmayan  tarixi  mə lyu matları  qə lə mə  a lmıĢdır.  O, 
Azərbaycan,  Beyləqan,  Ərdəbil,  Qaza x,  Bə rdə,  Yunan,  Bərzənd,  Dərbənd  kimi 
Ģəhərləri, onların əhalisini yaĢayıĢı, ərəblərə qarĢı Bey ləqanda  və  Bərdə də baĢ 
vəmiĢ  xalq üsyyanları,  xüsusilə də Babək hərəkat ı haqqında olduqca tutarlı yazı 
qoyub  getmiĢdir.  Əlbəttə,  bu  əsərdə  ərəblərin  Xə zər  dövləti  ilə ,  baĢlıca    olaraq   
Azərbaycan əra zisində baĢ verən döyüĢçüləri birinc i yerdə qa lmaqdadır. AĢağıda  
gətirilən  parça lar  akade mik  Z.M.  Bünyadovun  ruscaya  çevirdiyi  çapdan 
alın mıĢdır:  Абу    Му хаммед  А хмад  ибе    А  сам  ал-Куфи.  Книга  завешаний 
(извеличения  по  истории  Азербаиджана  VII-IX  вв.).  Баку,  1981  Qeyd  və 
izahatlar bu kitabdadır.  
 
 
 
 
Salman i bn Rə bi yyə əl -Bəhilinin Azər bayc an 
ölkəsinə yürüĢü 
və baĢ qa   ölkələrin zəbti haqqı nda
1
  hekayə  
 
[Əl-Kufi] deyir:  Salman ibn  Rəb iyyə və Ġran əhalisindən onunla  olan lar 
Ermənistan  ölkəsinə  tərə f  yola    düĢdülər.  Ermənistan  hökmdarları  ə rəblə rin  
onların ö lkəsinə basqını haqqında  eĢidən kimi qaçıb dağ, qala , vadi və  meĢəlik 
talalarda    gizləndilər.    On lar    bir-b irinə  deyird ilər  ki,  üstümüzə  gə lən  tayfa, 
deyilənə  görə,  guya  göylərdən  en miĢdir  və  guya    bu  ad ma lar    ölmür  və  silah  
onlara heç bir xətər yetirmir. [Müə llif] deyir: Sa lman ibn Rəbiyyə onun ordusuna  
ədavət  bəsləyənləri  məhv  etməyə,  qarĢısına    çıxan   bütün  Ģ əhər  və  qalaları 
tutmağa  baĢaldı  və  o,  ölkən i  düĢmənlərdən  təmizləy ib,  Aran  ölkəsindən  olan 
Beyləqan  Ģəhərinə gəlib çatdı. 
[Müəllif] deyir:  Beyləqan əhalisi onun qarĢısına aman vahiĢi ilə çıxaraq, 
ordusu üçün düĢərgə yerləri ayırd ı; ödül vermək Ģərtilə onunla  barıĢıq  bağladı
1
. 
                                                                 
1
 Ərəblərin  Azərbaycan  ilk  yürüĢü  hicri  18-ci  ildə  (639)  olmuĢ  yerli  mərzban  barıĢıq 
imzalamıĢdı. Salman ibn Rəbiyyənin yürüĢü  yeddi il sonra –hicri 25-ci ildə (645/46) olmuĢdur. 

---