Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
payı istəyərdilər».
N uhəvar, tirəçu
(Qon. k.) «yelləncək». İmi bə hamin bə
Qonaqkənd bəraftəni boş əyalun ə tütdar tirəçi. «Biz yayda
Qonaqkəndə gedəndə uşaqlarla tut ağacından yelləncək
asardıq» və s.
K üfarə, borley (yə)
(Q.) «beşik». Ə küfarə tə bə qabr
elm vamurind (Həzrəti Əlinin kəlamı). «Beşikdən qəbrədək
elm öyrənin» və s.
L əbbadə
(Ab.) «uzun üst paltarı», «plaş». Poy ləbbadə
xaştənə dəkünü. «Qoy plaşını geyinsin» və s.
C annığ
«sırıqlı», «canlıq». Tat dilinin Lahıc, Məlhəm,
Quba ləhcələrində geniş işlənir. Əği cannığ na ımbı «Bundan
sırıqlı olmaz» və s.
ÇaxçuıV/carcur
«qadın şalvarı». Tat dilində bu söz
çaxçür//çaxçm
kimi işlənərək, «corab» mənasını bildirir. Ye
cift çaxçur boft be man. «Mənim üçün bir cüt corab toxudu»
və s.
D üriyə
«ikiüzlü naxışlı gecə papağı»; (
dii//di
«iki» +
ru/rii
«üz») tərkib hissələrindən əmələ gəlmişdir.
H əfsər
(Kil.) «yeddibaşlı». Mürəkkəb söz olub,
h ə f (t)
«yeddi» və
sər
«baş» sözlərinin birləşməsindən yaranmışdır. Ə
pişe anu ye dər bu, dərə vakart vind ki, incə ye
həfsəri döii
nişte.
«Qarşısında bir qapı var idi, açdı, gördü ki, bir
yeddibaşlı div
oturub və s.
C ora//coru
(Ab.) «süpürgə». Quba, Qon. k., Xaç.
ləhcələrində
corn
, Lahıc ləhcəsində isə
cezi
formasında işlənir.
Əyal boş
corn
vozi saxtən «Uşaq süpürgə ilə oynayır» və s.
İnqarçu
(Q.) «çəngəl». Bərey arsi inqarçu-kardəhanə
xub-xub şustim. «Toy üçün çəngəl-bıçaqları yaxşı-yaxşı
yuduq» və s.
N ühəvar
(Q., Qon. k.) «çörək yaymaq»
(ııii (n)
«çörək» +
həvar
«yaymaq»). Mu nün həvardənüm «Mən lavaş yayıram»
216
<2.
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası
VƏ S.
B aşdığ//başdüğ
«başlıq». Toy ərəfəsində qız evinin
oğlan evindən aldığı pul, heyvan.
X ırş
«ağuz (doğmuş inəyin ilk südü)» (Lah.). Mərəgö
bizəndəni
xır şir ə
bədi-şündənim. «İnək doğanda ağuzunu
qaynadırıq». Talış dilində
hış
formasında işlənir.
Ö vərə
«evdə çimmək üçün istifadə edilən yer». Bu sözü
təşkil edən komponentlərdən birincisi
-ö
İran dillərində olan
ab
«su» sözünün fonetik variantı, ikincisi
vərə
isə «yer»
mənasını verən leksik vahiddir. Göstərilən mənada
övərə
sözünə digər İran dillərində təsadüf olunmamışdır. Bə
qədimiyə xunahona bə həmmeyi övərə bire. «Qədimi evlərin
hamısında çimmək yeri olmuşdur» və s.
Xiş barundan
«yer şumlamaq». Bə marta mohi bə Löyic
xori xiş barundənund, gəndim başundənund. «Mart ayında
Lahıcda yeri xışla əkirlər, buğda səpirlər».
D ağar/dəğər
«dağar, dağarcıq». Həm tat, həm də
Azərbaycan
dialektlərində
eyni
mənada
«qoyun-keçi
dərisindən hazırlanmış taxıl qabı» mənasında işlənir.
V əçanüm
«dilənçi» (Q.). Sekinə xalə bə dər amarə
vəçanumə dəst bə tihi rahə nə dərəbü «Səkinə xala qapıya
gələn dilənçini əliboş yola salmazdı» və s.
217
Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
NƏTİCƏ
Tatlar irandilli xalq olub, Xəzəryanı ərazilərdə, əsasən
İranda,
Azərbaycanın
şimal-şərq rayonlarında,
Abşeron
yarımadasında,
Dağıstanın cənub-şərqində, Dərbənd və
Mahaçqala
şəhərlərində
məskunlaşmışlar.
Azərbaycan
ərazisində tatlar, əsasən, respublikanın İsmayıllı, Xızı, Şamaxı,
Quba, Dəvəçi və Abşeron ərazilərində daha sıx şəkildə
yaşayırlar.
Yazısız dillərin tarixinin öyrənilməsi üçün başqa material
olmadığından, dialekt və şivələrin lüğət və nitq nümunələri
müstəsna
əhəmiyyət
kəsb
edir.
Dialekt
faktlarına
əsaslanmaqla, dilin öz inkişafı boyu onda baş vermiş
dəyişikliklər və ona təsirləri üzə çıxarmaq olur. Daha qədim
dövrlərdə baş vermiş dəyişikliklər haqqında təsəvvürləri isə bu
dili qohum dillərlə, xüsusən də, yazılı abidələri olan dillərlə
müqayisə etməklə, üzə çıxarmaq mümkündür.
Aparılan tədqiqatlara əsaslanmaqla, belə demək olar ki,
elmə iki tat dili məlumdur. Bunlardan btirincisi «məxsusi tat
dili», ikincisi isə dağ yəhudilərinin istifadə etdiyi «yəhudi-tat
dili» adlandırılır. Hər iki dil mənşəcə hind-Avropa dillərinin
İran qrupuna daxildir. Tarixi-dialektoloji təsnifata görə, «tat»
və «yəhudi-tat» dilləri cənub-qərbi İran dillərinə aid olub, fars
və tacik dillərinə yaxındır.
Tat dili ilə yəhudi tatlarının dili arasında quruluş
yaxınlığı ilə yanaşı, əhəmiyyətli dil fərqləri də var. Bu, həmin
dillərin daşıyıcılarının ünsiyyət prosesində bir-birini tam başa
düşməməsinə səbəb olur. Tat dili Azərbaycan, dilinin, yəhudi
tat dili isə daha çox ivritin təsirinə məruz qalmışdır.
Tat dilinin tədqiqi XIX əsrin axırları, XX əsrin
əvvəllərindən başlanmışdır.
Azərbaycanda yaşayan tatların dilindəki ləhcə fərqlərinin
218
Dostları ilə paylaş: |
