21
xeyir gətirməyəcəkdir və ədalətsiz qəddarlıq qubalıları daha da hiddətləndirə
bilər”. Yalnız “silahla müdafiə olunan” düşmənlərin cəzalandırılması, “və on-
larla müharibənin qanunları üzrə rəftar edilməsi” əmri verilmişdi”. (47)
Lakin, belə görünürdü ki, qubalıların çoxunun heç də əfv barədə
xahiş etmək fikri yox idi və bu, general Tormasovu xüsusilə əsəbiləşdirirdi:
“Qubalıların açıq-aydın inadkarlığı... düşüncəsizlik deyil, iğtişaşçı ruhu ... elə
həddə çatmışdı ki, onlar 4 il ərzində heç vaxt yelbeyin Şeyxəli ilə açıq və gizli
əlaqələrdə olmaqdan çəkinməmiş, daima müxtəlif üsullarla onu dəstəkləmiş
və düşünmüşlər ki, o, Quba xanı olacaq və bütün xalqın istəyi qarşısında
Rusiya Hökuməti nə vaxtsa onun xanlığını təsdiq etməyə razılıq verəcək.
Quba torpağındakı indiki çaxnaşma həmin zərərli əlaqələrin və bu xalqın pis
niyyətinin nəticəsidir”. (48)
Bu sətirlər zəbt edilmiş “xalqın” – indiki halda Quba əhalisinin – işğalçı
tərəfindən qəbul və dərk edilməsində olan dərin səhvləri, anlaşılmazlıqları
və ziddiyyətləri çox dəqiq xarakterizə edirdi. Həmin sətirlərin müəllifi gizlədə
bilmədiyi bir təəssüflə iddia edirdi ki, “əgər Quba xalqı sadiq olsaydı, nəinki
təklikdə Şeyxəli xana və onun quldur dəstələrinə qarşı özü müqavimət
göstərə bilərdi, həm də bu yelbeyini gizlədən və dəstəkləyən qonşularına da
güclü zərbə vura bilərdi”. (49)
Yazışmalarda bir qayda olaraq “vəhşi” deyə adlandırılan “Quba xalqı”
İmperator Həzrətlərinə niyə sadiq deyildi, və əksinə “yelbeyin”, “əxlaqsız”,
“quldur” və “əclaf” Şeyxəli Xan Qubalını niyə müdafiə edirdi? Torpaqlarını
zorla ələ keçirmiş “yadelli gəlmələrlə” barışmayan qürurlu və azadlıq sevər
xalqın Şeyxəli xanın simasında öz başçısını gördüyü fikrini ağlına belə
gətirməyən, eləcə də Şeyxəli xanın özünün və müttəfiqlərinin fəaliyyətinin
öz mövqeyini, öz torpaqlarını və öz xalqını qorumaq kimi sadə bir məntiqə
söykəndiyini ehtimal etməyən və yaxud etmək istəməyən rus generalı
görünür ki, özünə yuxarıdakı sualı vermirdi. Bununla belə, onun həddən
artıq mürəkkəb vəziyyətdən çıxış yolu axtararkən, sırf hərbi əmrlərdən başqa,
irəli sürdüyü aşağıdakı təkliflər qubalıların “inadı” qarşısında müvəqqəti
güzəştlərə getmək zərurətini anladığını göstərir: “yaranmış şərait və
İmperator Həzrətlərinə faydalı xidmət göstərilməsi nəzərə alınmaqla Qubada
xanlıq bərpa edilsin, bu zaman Rusiyanın təbəəliyində olan digər xanlara aid
qaydalar əsas götürülsün; mən onlara hörmət əlaməti olaraq bizim idarəçilik
üsuluna vərdiş etməmiş qubalıların hökumətdən narazı qalmağa səbəbləri
olmayacağını və onların öz üzərilərində xanlarının olması arzularının təmin
ediləcəyini
təklif edirəm, amma yalnız Şeyxəli olmamaq şərti ilə...». (50)
1810-cu ilin sentyabr ayında Şeyxəli Xanın tutulması və ya məhv
edilməsi üçün artıq 1000 çervon qızıl pul mükafatı, maaşlı rütbə və ya həmin
şəxsin vəziyyətinə uyğun Qubada mülk verilməsi təyin edilir, (51) “amansız
qiyamçıları isə qırmaq”, ...qiyamın əsas səbəbkarlarını tutmaq və ya onların
1918-ci il Quba hadisələri – Azərbaycanın müsəlman
əhalisinin kütləvi qırğını planlarının tərkib hissəsi kimi
Quba. Aprel-may 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə
22
özlərini (itaətli kəndlilərindən savayı) və əmlaklarını ümumiyyətlə məhv
etmək (yaxud dövlət xəzinəsinə daxil etmək) göstərişi verilmişdi. (52)
Üsyançıların şiddətli müqavimətinə və say üstünlüyünə baxmayaraq,
Quba üsyanı 1810-cu ilin dekabrında yalnız rus silahının gücünə yatırıldı,
belə ki, rus ordusunun artilleriyadan və digər silah növlərindən geniş
istifadə edən ən yaxşı hissələri üsyançılara qarşı yönəldilmişdi. Şeyxəli Xan
Dağıstanın dağlarında gizlənə bildi. Sonrakı illərdə o, əvvəlcə Surxay-Xanın
Kürə mülkündə, sonra Qazıqumuq xanlığında və Akuşda qalaraq, 1819-cu
ilədək partizan müharibəsini davam etdirmiş və rus qoşunlarını Dağıstanın
içərilərinə buraxmayaraq, ləzgilərdən ibarət olan çoxminli dəstələrlə Quba-
ya və Quba xanlığının kəndlərinə hücumlar etmişdir. 1819-cu ilin iyununda
ailəsi ilə birgə yaşadığı Akuşun Başlı kəndinin yaxınlığında Şeyxəli xan ruslarla
növbəti qarşıdurmada parlaq qələbə qazandı. O, Başlının – Quba xanlarının
irsi kəndində olan 2000-dək evin hamısını atəşə tutan rus qoşunlarının
qarşısına 20 minlik qüvvə çıxarmış və rusları ağır itkilərlə geri çəkilməyə
məcbur etmişdi. Lakin, bu Şeyxəli Xanın sonuncu qələbəsi idi. 1919-cu ilin
avqustunda general Mədətovun və general Pestelin başçılığı altında çox-
minli rus qoşunları müxtəlif istiqamətlərdən Dağıstana yürüşə başladılar.
Şeyxəli Xan və onun ətrafı belə güclü hücuma davam gətirməyərək, dağlara
çəkildilər və yoxa çıxdılar. Onun sonrakı taleyi haqqında dəqiq məlumat yox-
dur, lakin, müxtəlif mənbələrdə belə ehtimallar irəli sürülür ki, Şeyxəli Xan
1821-ci ildə ölmüş və Balakəndə dəfn edilmişdir, digər mənbədə isə onun
ölüm tarixi kimi 25 may (06 iyun) 1822-ci il göstərilir. (53)
Çar hökuməti Şeyxəli Xanın tərəfdarlarının hamısına qəddarcasına divan
tutdu. Şeyxəli xanla bütün bu illər ərzində əlaqədə şübhəli bilinən səkkiz nəfər
Dərbənd bəyi Həştərxana sürgün edildi. (54) Quba üsyanının iştirakçılarının
aqibəti daha ağır oldu. Onları ümumi siyahılarla, “çox qısa sürən və 24 saat
ərzində başa çatdırılan hərbi məhkəmədə xəyanətdə günahlandıraraq”
Sibirə sürgünə göndərdilər. (55) Həmçinin Tabasaran əyalətinin “Şeyxəlinin
tərəfini saxlayan” kəndləri də cəzalandırıldı, onların idarə edilməsi “İmperator
Həzrətlərinə sadiq və itaət edən bəylərə həvalə edildi”, ”Şeyxəli ilə qaçan
xəyanətkarların” əmlakı isə “digər sadiq bəylərin” idarəçiliyinə verildi. “Gü-
nahkarlardan mal-qara qismində alınmış kontribusiya”nın “bir hissəsi hərəkət
edən qoşunların istifadəsinə verildi, digər hissəsi isə yandırılmış Eren və Ərkit
kəndlərinin Rusiyaya sadiq və Şeyxəli üzündən müflisləşmiş bəylərinə paylandı.
Diqqətəlayiqdir ki, bütün bu sərəncamlar “qanunun aliliyini” gözləmək
baxımından deyil, “Asiyalılarda bu üsul, həmişə günahkarları cəzalandırmaqla
və çalışqan insanlara xeyir verməklə, onları itaətdə saxlamaq üçün ən etibarlı
üsuldur” – məntiqi ilə verilmişdi. (56)
Quba xanlığının bu hadisələrdən sonra idarəçiliyinə gəldikdə qeyd
edilməlidir ki, nə general Tormasovun Qubada yeni xanın müqavilə bağlamaq