Azərbaycan xalqının ümummilli lideri

41 

 

Xızır baba, su gəti, 

     Yoxsa vermərəm atı, - 

deyə  ovsun  nəğməsi  oxuyurmuşlar.  Əlbəttə,  buradakı  "su"  deyimi  yağış 

mənasındadır. Etiqada görə, at Xızırındır və  nə qədər ki, su ilə isladılır, bu ata  minə 

bilməz. O, ata sahib durmaq üçün mütləq yağış gətirməlidir. 

 

Atla bağlı sınamalardan biri Novruz bayramı ilə, bilavasitə ilin təhvil olması ilə 

bağlıdır. Bəllidir ki, at gövşəməyən heyvandır. Amma mif və əfsanələrdə deyilir ki, at 

ildə  bir  kərə  -  köhnə  ilin  qurtarıb  yeni  ilin  başlandığı  vaxt  gövşəyir.  Bu  da  öz 

növbəsində "Atın göyşədiyini görən adam o anda nə arzu etsə yerinə yetər" sınamasını 

yaratmışdır. Doğrudan da, bir əfsanədə deyilir: "Yoxsul ər-arvad ilin son gecəsi yekə 

bir daşı qucaqlarına alıb tövləyə gəlir və atın gövşəməsini gözləyirlər. Gecədən xeyli 

keçmiş  at  gövşəməyə  başlayır.  Bunu  görən  arvad  əlini  tez  arxaya  ataraq  "Bu  qızıl 

olsun!"  -  deyir.  Geri  baxanda  görür  ki,  əri  dönüb  qızıl  olub.  Sən  demə,  o,  əlini  daşa 

yox,  ərinə  vurubmuş.  Amma  arvad  çoxbilən  imiş.  Ərini  gətirib  gizləyir,  sirri  də  heç 

kəsə  açmır.  Uşaqlarına  da  deyir  ki,  atanız  uzaq  səfərə  gedib.  Amma  arvad  çətinliyə 

düşür.  Təkbaşına  uşaqları  dolandıra  bilmir.  Odur  ki,  qızıla  çevirdiyi  ərinin  çeçələ 

barmağını  kəsib  çörək  pulu  eləyir.  Gün  keçir,  ay  dolanır,  yenə  ilin  son  gecəsi  gəlib 

yetişir.  Arvad  qızıla  dönmüş  ərini  gizlətdiyi  yerdən  götürüb  tövləyə  gətirir.  At 

gövşəyəndə:  -  Bu  adam  olsun!  -  deyərək  əlini  qızıla  vurur.  Bununla  da  o  yenidən 

adama çevrilir. Ancaq onun çeçələ barmağı olmur". 

Ata müsbət münasibət atalar sözlərində də öz əskini tapıb: "At yeriməklə, insan 

bilməklə", "At ölər meydan qalar, igid ölər ad-san qalar", "At igidin yaraşığıdır" və s. 

Belə təsəvvürlər tək türk xalqlarının, o sıradan azərbaycanlıların yox, digər xalqların 

görüşlərində də qədərincədir. Güman ki, bu təsəvvür və görüşlər atın on iki heyvandan 

biri olaraq təqvimdə özünə yer almasına yol açmışdır. 

İlin  xoruz  üstə  təhvil  olması  da  əski  inamlarla  bağlıdır.  Zərdüştün 

"Avesta"sında  "Pəridar"  adlanan  xoruz  Hörmüzdün  yaratdıqlarından  sayılır  və 

xeyirxah qüvvələrdən olub səhərin açılmasını, danın zülmətlə vuruşda qələbəsini, yəni 

işığın  Əhrimən  güruhu  qaranlıq  -  şər  üzərindəki  üstünlüyünü  xalqa  xəbər  verir.  Bu 

gün dilimizdə işlənən "Xoruz olmasa sabah açılmaz" ifadəsinin ilkin anlamı da əslində 

bu əqidə, inamla bağlı olubdur. "Vaxtsız banlayan xoruzun başını kəsməsən evdə ölən 

olar" sınamasının kökü də, güman ki, "Avesta" ilə bağlıdır. "Avesta"ya  görə, arxada 

xatırlatdığımız  kimi,  cahanda  ilk  insan  və  hökmdar  olan  Kəyumərsin  oğlu  Huşəngi 

divlər öldürür. Kəyumərs oğlunun intiqamını almağa yollanarkən bir ağ xoruzla qara 

ilanın  vuruşduğunun  və  xoruzun  həm  də  tez-tez  banlamasının  şahidi  olur.  Kəyumərs 

ilanı  öldürür,  xoruzun  banlamasını  isə  uğurun  başlanğıcı  tək  dəyərləndirib  onu 

iqamətgahına gətirir. Xoruz həmişə sübh çağı banlayıb səhərin açılmasını xəbər verir. 

Kəyumərs xəstələnir, xəstəlik, ölüm isə "Avesta"da Əhrimən tərəfindən törədilmişdir. 

Və  belə  axşamların  birində  xoruz  banlayır.  Xoruzun  vaxtsız  banlaması  adamları 

təəccübləndirir.  Çünki  axşamın  özü  də  şər  qüvvələrin  əməli  sayılır.  Adamlar  gəlib 

görürlər ki, Kəyumərs ölüb. Bunun səbəbini xoruzun axşam, yəni şər vaxtı banlaması 

---

42 

 

hesabına  olduğunu  zənn  etmişlər  və  əvvəl  onun  başını  kəsmişlər.  Sözsüz,  bu  da 

"Vaxtsız  banlayan  xoruzun  başın  kəsərlər"  sınamasını  formalaşdırmışdır.  Xoruzla 

bağlı  söhbətin  "Xoruz  olmasa  sabah  açılmaz",  -  məqamı  ildönüm  təqviminə  daha 

münasib görünür. 

Əlbəttə,  illərin  heyvanlar  üstündə  təhvil  olması  bir  çox  baxımdan  maraqlı 

görünə  bilər.  Amma  bütün  bunlar,  sözsüz  ki,  ibtidai,  mifoloji  təsəvvürlərlə  bağlı 

çağların məhsuludur. Amma bu da var ki, deyilənlərin elmi həqiqətə uyğunluğu azdır. 

Bu  adlar  təsadüfi  səciyyə  daşımaqdan  da  özlərini  qoruya  bilmişlər.  Misal  üçün, 

monqolların təqvimindəki "əjdaha" sonralar "balıq"la əvəz edilmişdir. 

Beləliklə,  yazın  ilk  günü,  bahar  fəslinin  başlanması  şərəfinə  keçirilən  Novruz 

bayramını,  yəni  təbiətin  bütövlükdə  oyanması,  canlanması  bayramını  azərbaycanlılar 

bütün zamanlarda təntənəli mərasim olaraq qeyd etmişlər. Arxada da  qeyd etdiyimiz 

kimi, ev, ailə Novruz bayramına on azı bir ay qalmış geniş hazırlıq işləri görür. 

İlk  hazırlıq işi evi təmizləmək və səliqə-sahmana salmaqdan ibarətdir. Odur ki, 

ev-eşik  silinib-süpürülür,  yır-yığış  edilir,  ağardılır,  rənglənir.  Paltar,  ev  əşyaları 

yuyulub  təmizlənir,  qız-gəlinlər  xalça-palazı  yığışdırır,  açıq  havaya  çıxarır,  toz-

torpağını  çırpır,  günə  verirlər.  Həyətlərdə,  bağ-bağçalarda,  küçələrdə  abadlıq  işləri 

aparılır, uçuq-sökük yerlər təmir olunur. Hər tərəf başdan-başa çilçıraq olur. El-obada 

buna "evatdı" deyərlər. Hamı üçün təzə paltar tikməyə, almağa cəhd göstərilir. Qızlar, 

gəlinlər bayramqabağı biçilmiş Baharı adlı al-qırmızı don geyirlər. 

Deyilənlərin  bəzi  məqamları  böyük  Azərbaycan  şairi  M.Şəhriyarın 

"Heydərbabaya salam" əsərində də öz poetik ifadəsini tapmışdır: 

     Bayram olub, qızıl palçıx əzərlər, 

Naxış vurub otaqları bəzərlər, 

  Taxçalarda düzmələri düzərlər, 

Qız-gəlinin fındıqçası, hənası, 

    Həvəslənər anası, qaynanası[21]. 

İlsonu  çərşənbələrdə  olduğu  tək,  Novruz  bayramı  axşamında  da  tonqal 

yandırılır  və  ailə  üzvləri  tonqalın  üstündən  hoppanmaqla  köhnə  ilin  ağırlığından 

çıxırlar. 

Novruz  bayramı  tonqalı  qonşular  tərəfindon  yaslı,  təziyəli  olanların  həyətində 

də  yandırılır.  Yaslı  olanlar  özləri  həyətlərində  tonqal  yandırmır.  Çünki  bu  bayram 

onlar  üçün  "qara  bayram"  sayılır.  Buna  görə  də  qonşular  belə  həyətlərdə  Novruz 

tonqalı  yandırmaqla  təziyədarları  yasdan  çıxarırlar.  Yeni  ilə  qəmli,  kədərli  getmək 

olmaz. Əks halda onlar ilboyu uğursuzluqdan qurtarmazlar. 

Novruz  bayramı  axşamının  tonqalında  üzərlik  yandırmaq  adəti  də  vardır. 

Tonqal  sönənə  yaxın  odun  içinə  üzərlik  atıb  deyilir:  "Ocağıma  əyri  baxanın  gözləri 

partlasın,  özü  yanıb  çatlasın".  Yandırılmış  üzərliyin  tüstüsü  ev-eşiyə,  mal-qaraya, 

qoyun-quzuya da verilir ki, salamatlıq olsun. 

Məşğuliyyəti  maldarlıq,  qoyunçuluq  təsərrüfatı  olan  qədim  azərbaycanlı  öz 

heyvanlarının  salamatlığı  üçün  onlara  yalnız  Novruz  bayramı  tonqalının  tüstüsünü 

---