86
Ritm – mühüm prosodik vasitə olub sürətlənmə,
yavaşıma, gərginlik və zəiflik, uzunluq və qısalıq və s. nitq
prosesində bir-birini müntəzəm olaraq izləməsi;
İntensivlik – səslərin güclü və zəif tələffüzü, səsin gücü;
Vurğu – nitq prosesində sözdəki hecaların və
cümlələrdəki sözlərdən birinin daha güclü və ucadan
tələffüzü. Bizim tədqiqatda müəyyən fikrin daha qabarıq
ifadəsi üçün modal söz və ifadələrin fərqli tələffüzü kimi
başa düşülür;
Temp – nitqin sürətli və ya ləng ifadəsi. Bu prosodik
vasitə modal ifadələrə müəyyən məna çalarlığı əlavə edə
bilər;
Tembr – bu terminin müxtəlif izahlarından biri əsas tona
digər tonların (harmonik oberton və rezonator ton) əlavə
olunması ilə ekspressiv-emosionallıq çaların
əldə
olunmasıdır. Kədər, sevinc, qəzəb, nifrət və s. hisslər nitq
prosesində tembrlə ifadə olunur [57; 5; 7; 6]. Tədqiqatda
göstərilən terminlər izahı verilmiş mənalarda işlənəcəkdir.
Məlum olduğu kimi, modallıq danışanın ifadə olunan fikrə,
ifadə olunan fikrin obyektiv varlığa münasibətlərini əks
etdirən qrammatik-semantik kateqoriya kimi səciyyələndirilir.
Danışanın deyilən fikrə münasibəti müxtəlifmənalı ola bilər.
Bu müxtəliflik reallıq, qeyri-reallıq, mümkünlük, qeyri-
mümkünlük, zərurilik, ehtimallıq və s. məna çalarları ilə ifadə
oluna bilər. Bu göstərilən mənaların əmələ gəlməsində
prosodik vasitələr də aparıcı funksiya daşıyırlar. Təsadüfi
deyil ki, istər obyektiv, istərsə də subyektiv modallığın ifadə
vasitələrindən ən mühümü kimi intonasiyanın müxtəlif
növləri (məlumatverici intonasiya, sual intonasiyası, nida
intonasiyası, şadlıq, təəssüf, şübhə, təəccüb, qətiyyət,
inamsızlıq, tərəddüd, kinayə və s. bildirən intonasiya) geniş
müşahidə olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, intonasiya təkcə
bu göstərilən məna çalarlarını yaratmağa xidmət etmir.
Prosodik vasitələrin ümumiləşdiricisi kimi intonasiya bəzən
bu və ya digər modal mənanın daha da qüvvətli və ya
əksinə zəif ifadəsini də doğura bilər. Bütün bunlar səsin
tonu, ritmi, temp və tembrinin tənzimlənməsi yolu ilə
reallaşdırılır. Bir çox tədqiqatçıların qeyd etdiyi kimi,
intonasiya ayrılıqda deyil, aid olduğu söz, ifadə, cümlə ilə
87
birlikdə mövcud olur. Söz materialı olmadan, ayrılıqda,
ideal intonasiyadan danışmaq əsassızdır. F.Veysəlovun
“Alman dilinin fonetikası” kitabında yazdığı kimi
“İntonasiyasız cümlə olmadığı kimi, cümləsiz də intonasiya
mövcud deyildir” [42, s.162]. Əslində, ayrılıqda götürülmüş
söz və ya modal ifadə intonasiyasız olur. Ayrılıqda
götürülmüş modal söz o vaxt intonasiya ilə deyilir ki, cümlə
funksiyası yerinə yetirmiş olsun. Məsələn,
-Sabah bizə gələcəksənmi?
-Hök(<)mən.
Burada yüksələn tonla deyilən “hök(<)mən” modal sözü
əslində cümləni əvəz edir. Əslində, həmin modal söz
aşağıdakı cümlə şəklində təsəvvür olunur. Məsələn,
-Mən sabah (hökmən, mütləq, şübhəsiz) gələcəyəm.
“Hök(<)mən” sözünün yüksələn tonla deyilişi işin zəruri
olaraq yerinə yetiriləcəyinə inamı, qətiyyəti bir qədər də
artırır. Həmin cümləyə cavabı digər modal sözlə əvəz edək.
Məsələn,
-Sabah bizə gələcəksənmi?
-Ola bil(>)sin / bəl(>)kə.
Burada hər iki modal sözün alçalan tonla deyilişi ehtimalı
bir qədər də azaldır. Beləliklə, yüksələn və alçalan
intonasiya tonu baş verəcək hadisənin zəruriliyini,
mütləqliyini və ya əksinə başvermə ehtimalının azlığını
gücləndirir. Belə situasiyalarda modal ifadənin təsir gücü
daha çox olur və effekt daha böyük olur. Eyni qayda ilə hər
iki dilin - ingilis və Azərbaycan dilinin materialları əsasında
nitq situasiyasından asılı olaraq cümlə funksiyasında çıxış
edən modal söz və ifadələrin intonasiya xüsusiyyətlərini
təhlil etməklə ümumiləşdirici nəticələr əldə etmək
mümkündür.
2.1.4. İngilis və Azərbaycan dillərində modallığın
prosodik ifadə vasitələrinin tipoloci səciyyəsi.
Qeyd olunduğu kimi, modal söz və ifadələrin prosodik sə-
ciyyəsi cümlə və mətn səviyyəsində özünü qabarıq əks
etdirir. Başqa sözlə desək, müəyyən bir sözün yüksək və
alçalan tonla deyilişini müəyyənləşdirmək üçün onun ətra-
fında neytral tonda deyilən sözlər olmalıdır. Yalnız netyral
88
tonlu sözlər olan cümlədə fərqli (yüksələn və alçalan) ton
seçilə bilər.
Modallığın prosodik ifadə vasitələrinin hər iki dildə
tipoloci-müqayisəli təhlili ayrıca tədqiqat mövzusu ola bilər.
Bizim dissertasiya işimizdə bu problemlə bağlı bəzi mühüm
məqamlara toxunulacaq və gələcəkdə bu məsələnin geniş
tədqiqinin ümumi konturları müəyyənləşdiriləcəkdir.
Araşdırmalar göstərir ki, modallığın leksik, qrammatik,
semantik ifadə vasitələrinin geniş araşdırılmasına
baxmayaraq, indiyə qədər ingilis və Azərbaycan dillərində
prosodiya aspekti öyrənilməmişdir. Müxtəlifsistemli dillərdə
müxtəlif modal mənalar ifadə edən söz və söz
birləşmələrinin prosodik strukturlarının oxşar və fərqli
cəhətlərinin aşkar edilməsi böyük elmi-nəzəri əhəmiyyətə
malikdir.
Modal mənaların ifadəsində prosodik vasitələr digər dil
səviyyəsinə məxsus vahidlərlə qarşılıqlı əlaqəyə girir və
onlarla həm eyni, həm də müxtəlif məna əlaqələri yarada
bilirlər. Burada onların funksiyası müxtəlif çeşidli olur. Onlar
digər dil səviyyələrinə aid olan vahidlərin ifadə etdikləri
mənanı dəqiqləşdirməyə, gücləndirməyə, zəiflətməyə,
müxtəlif “düzəlişlər” aparmağa xidmət göstərməklə fikri
tamamlamış olurlar. Belə “xidmət növünü” yardımçı,
dəqiqləşdirici, tamamlayıcı hesab etmək olar. Bəzən isə
prosodik vasitələr fikrin modal mənasının formalaşmasında
aparıcı rol oynayırlar.
İngilis və Azərbaycan dillərində modallığın implisit ifadə
olunması zamanı prosodik əlamətlər fonoloci funksiyanı
tamamlayaraq modal mənaların yeganə fərqləndirmə
vasitəsi ola bilərlər.
Leksik vahidlərin bu və ya digər modal mənasının reallaş-
dırılması kontekstdən, daha dəqiq desək, oxuyanın mətni
anlama dərəcəsindən asılı olur (söhbət bədii söz yaradıcılığı
mətnindən, yazılı mətndən gedir). Mətnin başa düşülməsi
isə prosodiyada əks olunur, yəni prosodiya oxuyanın qəbul
etdiyi məzmunu müşaiyət edir. Əksinə, oxunan mətnin başa
düşülməməsi, qavranmaması, onun prosodik baxımdan
düzgün tərtib olunmasından çox asılıdır. Nitq prosesində
əsərin forma və məzmununun dialektik vəhdəti özünü açıq-
Dostları ilə paylaş: |