92
Göstərilən araşdırmanın modallığın intonasiya
xüsusiyyətlərinin eksperimental-fonetik aspektdən
öyrənilməsi üçün də böyük faydası ola bilər.
Müşahidələr göstərir ki, nitq prosesində pauza frazalara
modal çalarlıq verir, danışanın tərəddüdünü, şübhəsini
göstərir.
İngilis dilində frazada səsin gücü aşağı, tələffüz tempi zəif
olur. Azərbaycan dilində isə frazada orta səs gücü və aşağı
tələffüz tempi müşahidə olunur. Hər iki dildə qeyri-əminlik,
şübhə çalarının azalması bütün frazanın tezlik
diapozonunun artmasına və tamamlanmasına aparır.
Azərbaycan və ingilis dillərində əsas funksional
cümlələrdə intonasiya növləri, demək olar ki, eyni olsa da,
səs səviyyəsi və diapozonu, intonasiya gücü, nitq tempi və
səslənmə davamlılığına görə fərqlər vardır.
İngilis dilində cümlənin sonunda azalan tonla yanaşı, yük-
sələn və azalan-yüksələn tonlardan geniş istifadə olunur,
Azərbaycan dilində isə əksər hallarda azalan tondan istifadə
olunur.
İngilis dilində emfatik nitqdə əsasən yüksələn, qeyri-
emfatik nitqdə isə azalan şkaladan istifadə edilir.
Azərbaycan dilində nəqli cümlələrdə yüksələn-azalan ton
özünü göstərir, sintaqm və ya cümlənin kommunikativ
mərkəzinədək ton yüksəlir, növbəti hecalar isə əsasən
azalan tonla tələffüz edilir. Xüsusi sual cümlələrində hər iki
dildə azalan ton müşahidə olunur [15].
Azərbaycan dilində sual cümləsi kimi çıxış edən nəqli
cümlələrdə yüksələn xətlə, adlarla düzələn cümlələrdə isə
düz xətlə (hər bir növbəti heca əvvəlkindən yüksək olur)
artım hiss olunur.
İngilis və Azərbaycan dillərində söz və söz birləşmələrinin
melodik tərtibində də fərq özünü büruzə verir. Azərbaycan
dilində sintaqm və cümlələrdə yüksələn tondan az, ingilis
dilində isə daha çox istifadə olunma halları müşahidə olunur.
Azərbaycan dilində yüksələn tondan istifadə kommunikativ
mərkəzdən asılı olur. Ümumi sual cümləsində -mı (-mi, -mu,
-mü) şəkilçisi ilə işlənən söz kommunikativ mərkəz rolunda
çıxış edirsə yüksələn tonla, əks halda azalan tonla tələffüz
olunur. C.Axundov “Bu sözü deyirmi?”, “Maşını silirmi?”,
93
“Qutunu düzəldirmi?” cümlələrinin elektro-akustik təhlilini
apararaq aşağıdakı nəticəyə gəlir: “-mı (-mi, -mu, -mü)”
ədatları ilə işlənən sual cümlələrində sualın intonasiya ilə
yanaşı morfoloci yol ilə ifadə vasitəsi olduğu üçün cümlədə
sual intonasiyasının rolunun zəiflədiyi müşahidə edilir.
Eksperiment aydın sübut edir ki, belə sual cümlələrində
onların özlərinə məxsus sual intonasiyası vardır.
Haqqında danışdığımız cümlələrin “mı” ədatına qədər
olan hissəsində əsas ton yüksəlmək mövqeyindədir. Lakin
burada həmin heca son nöqtəsinə qədər yüksələ bilmir.
Çünki belə cümlələrdə sual məzmunu yalnız intonasiya ilə
deyil, eyni zamanda -mı (-mi, -mu, -mü) ədatlarından biri ilə
verilir” [6, s.187].
Müəllif son olaraq belə nəticəyə gəlir ki, -mı (-mi, -mu, -
mü) ədatlarından biri ilə işlədilən suallarda xüsusi sual
intonasiyası olur, lakin bu intonasiya öz səciyyəvi
xüsusiyyətinə görə müəyyən qədər zəif təsir bağışlayır. Belə
cümlələrdə sual intonasiyasının mövcud olduğu birinci
növbədə sual ədatına qədər son hecada əsas tonun
yüksəlmək mövqeyində olması və cümlənin son hecasının
uzadılaraq tələffüz edilməsi ilə izah olunur.
Modallığın prosodik vasitələrinin eksperimental parametr-
lərini əks etdirən cədvəllərdə sual intonasiyası özünün əyani
təzahürünü tapmışdır [6, s.171-182).
2.1.5. İngilis və Azərbaycan dillərində tərkibində modal
sözlər və birləşmələr olan frazaların prosodik səciyyəsi.
İngilis və Azərbaycan dillərində tərkibində modal sözlər
və birləşmələr olan frazaları üç qrupda təhlil etmək olar.
Danışanın deyilən fikrə əminliyini ifadə edən, tərkibində
modal sözlər və söz birləşmələri olan frazaların prosodik
quruluşu ingilis dilində azalan, yüksələn, azalan-yüksələn
tonla, Azərbaycan dilində azalan tonla səciyyələnir. Ön
mövqedə modal sözlər azalan tonla tələffüz edilirsə,
frazanın növbəti hissəsində prosodik əlamətlərin zəifləməsi
hiss olunur. Modal sözlərin ön mövqedə yüksələn və ya
azalan-yüksələn tonla tələffüz edilməsi zamanı frazanın
növbəti hissələrində prosodik əlamətlərin güclənməsi
müşahidə olunur.
94
Fikrin qətiliyinə daha yüksək ton səviyyəsi, geniş ton
diapozonu, güclü səs uyğun gəlir. Eləcə də, əminlik ifadə
edən fikirlərdə olduğundan azdır.
Birinci qrup modal sözlər və birləşmələr üçün ingilis
dilində aşağıdakılar səciyyəvidir: ilk vurğusuz hecalar -
rəvan ton, ilk vurğulu heca - yüksək səviyyə və tonun azalan
hərəkəti, terminalqabağı hissənin növbəti hecaları - əsas
tonun azalan hərəkəti.
Azərbaycan dilində bu qrup modal sözlər və birləşmələr
üçün sintaqm və ya cümlənin kommunikativ mərkəzinədək
yüksələn ton və sonrakı hecalarda azalan ton, özü də bir
qədər sürətli temp səciyyəvidir.
Əminlik - modal mənası bildirən sözlərdə tonun hərəkəti
ingilis dilində azalan və ya yüksələn-azalan, Azərbaycan
dilində azalandır.
Really, it isn’t much pay for all that protection, is it?
(Arthur Hailey, “Airport”, 240)
Şübhəsiz mən də gələcəyəm.
Şübhəsiz baş əyər hər əmrimizə (A.Şaiq). [11, s.538]
Hər iki dildə danışanın fikrin məzmununa əmin olmadığını
göstərən, tərkibində modal sözlər və söz birləşmələri olan
frazaların quruluşu üçün ilk vurğusuz hecalarda orta tonal
səviyyələrdə rəvan və ya yüksələn ton hərəkəti səciyyəvidir.
İlk vurğulu heca, bir qayda olaraq, modal sözlərə düşür və
ən yüksək tonal səviyyədə tələffüz olunur. Terminalqabağı
hissənin qalan hecalarında - əsas tonun rəvan və ya azalan
hərəkəti səciyyəvidir. Sonda ingilis dilində azalan, eləcə də
yüksələn ton, Azərbaycan dilində yalnız azalan ton
müşahidə olunur. Bu qəbildən olan frazalar üçün orta
tələffüz ton səviyyəsi, orta səs gücü xarakterikdir. Temp
ingilis dilində orta və zəif, Azərbaycan dilində tez və bir
qədər sürətli ola bilər:
Perhaps you’d better tell me exactly what you mean
(Arthur Hailey, “Airport”, 71)
Bəlkə, bu gün axşam yağış ara verdi.
Bəlkə mən tez qayıtdım (M.S.Ordubadi).
Cuma düşündü ki, bəlkə… Marala onun haqqında bəzi
şübhəli şeylər demişlər (Əbülhəsən). [11, s.245]
Dostları ilə paylaş: |