Bəkir Nəbiyev prof. Mahir Naqib Rəyçilər: mea-nın müxbir üzvü, prof. Azad Nəbiyev

64                                                                          1 fəsil 
                   
Hamı gedənlər döndü,  
Dönmədi başı savuq (212, 88). 
Göründüyii kimi, göz falının əsas məğzi gözlə görülənə 
inamla bağlıdır. Göz falları içərisində lap qədim dövrlərlə, 
atəşpərəstliklə bağlı yarananları da vardır. Məsələn, 
Kərkükdə «Baba Gur-Gur» adlı məşhur yer vardır. Buradan 
daimi olaraq alov çıxdığına görə müqəddəs hesab edilir və 
buraya niyyət tutmağa, murad diləməyə  gəlirlər. Bir ağac 
və ya əlləri ilə yeri eşələyirlər. Az sonra alov gəlib buraya 
çıxsa niyyətlərinin yerinə yetiriləcəyinə inanırlar. 
Yeri gəlmişkən deyək ki, burada «Neft dərəsi» adlanan 
yer vardır. Qaşıntısı, qoturu olan adamlar neft vannası 
qəbul edəndə çox vaxt göstərilən fəsadlar yoxa çıxır. 
«Baba Gur-Gur»un müqəddəsliyinə inamın bir sirri də 
«Neft dərə»si ilə bağlıdır. 
Göz falından fərqli olaraq qulaq falında tutulmuş 
niyyətin yerinə yetirilib-yetirilməyəcəyi eşidilən sözlə, 
onun təsir gücü ilə əlaqələndirilir. 
Bu cəhətdən «Cümə daşı atmaq» qulaq falına ən yaxşı 
nümunə kimi səciyyəvidir. 
Hər hansı bir qadın səfərə çıxmış bir yaxını barədə və 
ya bir xəstənin  şəfa tapması barədə niyyət tutaraq cümə 
namazının azanı oxunarkən bir yol başında yolun hər iki 
tərəfinə daş atır və namaza gedənlərin danışdığı sözlərdən 
asılı olaraq tutduğu niyyətin yaxşı və ya pis olacağı barədə 
nəticə çıxarırdı. 
Professor A.Nəbiyevin göstərdiyi: «xalq arasında 
inamlarla  əlaqədar yaranan fallarda inam izi daha çox 
mühafizə edilmişdir. Onlarda fala çevrilmə prosesi elə bil 
tam başa çatmamışdır» (162, 71) fıkri eyni ilə İraq türkman 
folkloruna da aid edilə bilər. Məhz buna görə də inanclarla 
ikili xarakter daşıyan falları «inanclar» bölməsində verdik. 
Kərkük folklorunun janrları                                         65 
                      
XALQ MƏRASİM VƏ NƏĞMƏLƏRİ 
İraq-türkman folklorunda çox geniş yayılan qədim 
janrlardan biri də xalq mərasim və  nəğmələridir. Biz 
«nəğmələr» termini altında xalq musiqi folklorunu deyil, 
daha çox nəğmələrin poetik mətnlərini nəzərdə tuturuq. 
Mərasim nəğmələrindən, eləcə  də xalq mahnılarından 
danışarkən onu da qeyd etmək zəruridir ki, qədim 
nəğmələrin musiqisi zaman-zaman itdiyi halda (331, 6), 
onların poetik mətnləri demək olar ki, zəmanəmizə  qədər 
gəlib çıxıb. Bununla belə, ümumiyyətlə, unutmaq olmaz ki, 
«mərasimdən kənarda nəğmə  məna kəsb etmədiyi kimi, 
mərasim də  nəğməsiz  ənənəvi mahiyyətindən məhrum 
olur» (322, 167). 
İraq-türkman folklorunda mərasim və nəğmələr üç yerə 
bölünür: Mövsüm mərasim və nəğmələri; Dini mərasim və 
nəğmələr; Məişət mərasim və nəğmələri. Demək lazımdır 
ki, mərasim və nəğmələr insanı beşikdən qəbrədək 
müşayiət edir. İnsan doğulur, nəsil artrır, nəhayət həyatdan 
köçür. Bu da folklorda doğum, toy, yas mərasimləri, 
onlarda oxunulan nəğmələrlə nəsillərin yaddaşında 
əbədiləşir. Təbii ki, məqamına görə bir qisim mərasim 
nəğmələri qəm, qüssə, kədər, hüznlə bağlı yaranır. Başqa 
bir qisim nəğmələr arzu-dilək, şadlıq, sevinc, gözəl əhval-
rahiyyəni əks etdirir. Mövsüm mərasim və nəğmələrində 
isə ayrı-ayrı təbiət hadisələrinə inam və etiqadlar öz əksini 
tapır. Burada yağışın yağması, küləyin əsməsi, 
ümumiyyətlə, oda, suya, küləyə və s. inam və etıqadlarla   
əlaqədar   yaranan   mərasim   və   nəğmələr üstünlük təşkil 
edir. Bu nəğmələrdə hər şeydən əvvəl diqqəti cəlb edən 
onların qədimliyidir. Məsələn, küləklə bağlı nəğmədə 
antropomorfik təsəvvürün izinə düşürük: 
Heydər, Heydər asa gəl, 
Xırmanları basa gəl. 
Əmin qızı ölübdü 
                     Durmagınan yasa gəl (76; 133, 336; 149, 95). 

---

66                                                                               I fəsil                     
Göründüyü kimi, taxılı xırmanda sovurulmamış qalan 
insan küləyi köməyə çağırır, onu insaniləşdirir və həm də 
deyərdik ki, Azərbaycan folklorunda olduğu kimi, 
ilahiləşdirir (162, 32; 10, 6). Eyni zamanda sözün gücü ilə 
təbii hadisələrə təsir göstərmək istəyir. 
Mövsüm mərasim və  nəğmələri arasında daha çox 
yayılanı yağışın yağması ilə  əlaqədar olanlardır. Demək 
olar ki, Kərkük dolaylarında yağış çox yağmır. Lakin 
bəzən elə yağışlar olardı ki, çaylar və arxlar daşar, 
küçələri, evləri su basar, körpülər yıxılar,  əkinlər məhv 
olardı. Belə olanda camaat «Allah afətdən saxlasın!», «Ya 
Səttar, yardım et!» - deyərdilər. 
Kərkük dolaylarında belə adətlər heç yaddan 
çıxarılmazdı.  Bununla belə,  burada əsasən quraqlıq keçərdi. 
Yayda və payızda quruyub bağrı çat-çat olmuş torpaq 
payizın sonu və qışın əvvəlində ilk yağışı səbirsizliklə 
gözləyər, kəndlilər gözlərini səmadan çəkməzdilər. Burada 
vaxtına görə bahar yağışı, çisə, sis, pələ, çiləmə, qoca börkü, 
qəri muncuğu, at quyruğu, nəmnəm yağışları olur. Bunların 
arasında yavaş-yavaş yağaraq torpağın саnınа hopan pələ ən 
xeyirli yağış hesab olunur. Gözəl bir pələ düşsə üzlər gülər. 
«Pələ bərəkətli bir ilin elçisidi, pələ yağdiysə çörək bol 
olacaq» - deyərdilər. Yağmur gecikərsə keçmiş qıtlıq illərini 
göz önünə gətirərdilər. Əkin-biçinlə əlaqəsi olmayanlar belə, 
yağmurdan, əkindən söz salardılar. Torpaqdan ağaclara, 
quşlara, insanlara qədər yağış üçün böyük bir intizar olardı. 
Səmada görünən hər topa bulud yalvaran baxışları özünə 
çəkərdi. Bəzən günlərlə topa buludlar Kərkükün üstündən 
çəkilməz, yenə də yağmazdı.  Gözlərdə parlayan işıq, 
ürəklərdə doğan ümid sönərdi. «Yox, yox, bu il də bildirki 
kimin əkinbiçin olmaz» deyərdilər. Fəqir-fuqəra pərişan 
olar, məmləkətin üstünə bir ümidsizlik çökərdi. Su ağzında 
bağçası olanlar arasında qovğa düşər, qanlar tökülərdi. Qıtlıq 
və aclıq olardı. 
Kərkük folklorunun janrları                                           67                      
Bir yağış arzusu ilə «Kosa gəldi», «Qodu» və eləcə də 
«Çəmçələ  qız» mərasimlərinə hazırlıq görülər, yağmur 
duaları oxunardı (255, 113-114; 117, 153). Bu 
mərasimlərdə demək olar ki, bütün məmləkət iştirak 
edərdi.  Əhali üç gün oruc olardı  və  hətta üçüncü gün 
bazar belə bağlanardı. Məmləkət əhli bəlli yerdə yığışardı. 
Qurbanlar kəsilərdi. Böyük qazanlar qurub «Yağmur aşı» 
bişirərdilər. Dua mərasimi yenidən başlanardı. Molla və 
qazı  əbasını  tərsinə geyərdi. Namaza durduqdan sonra 
oruclarını «Yağmur aşı» ilə iftar edərdilər. Hər kəs 
əvvəlcədən topladığı yüz xırda daşı bir-bir arxa və ya 
çaya atar, hər daşı atdıqdan sonra ayə oxuyar və axşama 
yaxın salavat çevirib evə dönərdi (255, 113). 
Axşam isə Ulu Tanrıya üz tutaraq «Kosa gəldi», 
«Qodu», yaxud da «Çəmçələ qız» mərasimi keçirilərdi. 
Ərbil şəhəri və ətraflarda yağmurla bağlı keçirilən bu 
mərasimə xalq «Kosa baba» deyir (149, 95). 
Kosa, demək olar ki, Azərbaycanda olduğu kimi, 
yüzün qaralar, çılğı (keçi dərisi) geyər, keçədən papaq, 
qulaq, buynuz, quyruq düzəldər, boynuna qanqavur (zın-
qırov) taxar, özünü tanınmaza və əcaib bir hala salardı. Ко 
sa ev-ev gəzər, qapıları döyər, atlanıb-düşər, cürbəcür 
oyunlar çixarar,  arxasınca gedənlər onu Azərbaycanda 
«Kos-Kosa» və «Yağışı çağır» mərasimlərində olduğu 
kimi(126, 66)  ənənəvi mərasim nəğmələri ilə müşayiət 
edərdilər: 
Allah bir yağış elə, 
Dam-divarı yaş elə; 
Və, ya 
Allah bir yağış elə, 
Dam-divarı yaş elə. 
Paşa qızı keçəndə 
Babucunu yaş elə. 
Əmim oğlu keçəndə 
Əlbdsəsin yaş elə. 

---