Bəkir Nəbiyev prof. Mahir Naqib Rəyçilər: mea-nın müxbir üzvü, prof. Azad Nəbiyev
Yüklə 1,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
60 I fəsil edilirmiş. Məsələn, Homerin «İliada» əsərində göstərilir ki, əziz dostu Patrokl öləndə Axilles və başqa cəngavərlər saçlarını yolur, cənazənin üstünə atırdılar (242, 484, 487). Eyni hadisəyə «Şahnamə»də İrəcin ölümü səhnəsində də təsadüf edilir (223, 78). Bu adətin izlərinə İraq-türkman sazlamaqlarında (ağı) da rast gəlinir. Məsələn: Al vala, yaşıl vala Salacam düşdü yola Na anam var, nə bacım Ənsəmcə saçın yola (212, 226). Qarğış mahiyyətli «Başına daş yağsın» ifadəsi isə Azərbaycanda olduğu kimi, böyük günah işlətmiş bir şəxsin daşqalaq edilməsi adətindən yaranmışsa, «Başına daş» bədduası qəbrə başdaşı qoymaq adəti ilə bağlıdır. «Başına daş» dedikdə kiməsə qarğış olunur ki, ya özü, ya da əzizi ölsün. «Başıma haranın daşını töküm» ifadəsi də bu adətlə əlaqədar yaranmışdır. Hələ lap qədim zamanlardan əzizi ölən adam öz əli ilə başına daş yağdırarmış. Firdovsinin «Şahnamə»sində nəql edilir ki, qədim dünya padşahlarından Kəyumərsin oğlu Səyaməkin ölüm xəbəri atasına çatanda onun qəlbi parçalandı, ciyərinə dağ çəkildi, göz yaşı tökdü: Oğul dərdi düşsə dağa, dağ çəkər Edib tərk təxti, töküb göz yaşı Vurub başına öz əliylə daşı və s. (223, 26). Qarğış mənalı «başına kül» ifadəsi də qədim inam və adətlə əlaqədar yaranmışdır. İt dişləmiş adamda qırx gün ərzində müəyyən əlamətlər özünü göstərsə (məs.:su görəndə qorxsa) onun qudurduğunu, sağalmağa güman olmadığını, başqaları üçün təhlükəli olduğunu zənn edərək Kərkük folklorunun janrları 61 qaranlıq bir daxmaya salar, bacadan başına kül tökərlərmiş ki, ölsün (255, 74). Mötəbər və əziz adamların ölümü zamanı başına kül töküb, saç yolmaq adətinin qədimdən mövcud olduğunu Azərbaycan və İraq-türkman şifahi ədəbiyyat nümunələri bir daha təsdiq edir: Belə bağlar; Dost başın belə bağlar. Bülbül ağlar, gül açmaz Verandı belə bağlar. Саn çıxma dost gəlincə Görək nə deyib ağlar. Kül о adam başına Bedasıla bel bağlar. Çək ayrılıq dərdini, Gör ürək necə dağlar (123, 88). Azərbaycan folklorunda nağıllarda, ağılarda, aşıq yaradıcılığında bu qədim adətin izlərinə hər an təsadüf edilir: Bağça-bağda gül ağlar, Bülbül ağlar, gül ağlar Oğlu ölən analar Başa tökər kül ağlar. Adam var dəstinə verəsən güllər, Adam var. gözünə çəkəsən millər; Tufarqanlı Abbas, başına küllər, Nə günə qalıbsan, qarı bəyənməz. Qarğış xarakterli «Çamur başuva», «Çamura batasan» ifadələri də çox qədim adətlə əlaqədar yaranmışdır. Hörmətli və əziz bir şəxs öləndə hüzr sahibi, eləcə də yas yerinə gələnlər başlarına, paltarlarına palçıq sürtər, özlərinə ölüm dilərmişlər. Bu adət Kərkük bayatılarında da yег almışdır: 62 I fəsil Kabab köziylə ağlar, Sürmə göziylə ağlar. Çamur onun başına Xırxız öziylə ağlar (123, 229). Kərkük dolaylarında yas mərasimi ilə bağlı bu adət indi də qalmaqdadır. Kərküklü folklorşünas Şakir Sabir bu münasibətlə yazır: «Ölüyə sayğı və sevgi dolayısilə qadınlar acı fəryad qoparır, başlarına çamur sürtür, dırnaqları ilə üzlərini cırmaqlayır, qanlar axıdır, saçlarını yolurlar» (255, 53). Bu adətə Azərbaycan ədəbiyyatında da təsadüf edilir. Y.V.Çəmənzəminlinin «Qızlar bulağı» adlı tarixi əsərində göstərilir ki, şərbaf (toxucu) Kazım Ərdəbildə yağışlı bir gündə bir nəfərlə sözləşir. Paltarı və yerə düşən papağı palçıq olur. Kazım kişi sonra başına gələni belə təsvir edir: «Papağımı başıma qoyub gedəndə gördüm bir həyətə adamlar girib çıxır. Birindən soruşdum ki, burada nə var, dedi ki, adam ölüb. Fikirləşdim ki, elə yaxşı oldu. Gedib həm başsağlığı verərəm, həm də ehsan plovundan yeyib qarnımı doyduraram. İçəri girib oturdum. Bir də gördüm ki, məclisdən durub gedənlər yanıma gəlib mənə başsağlığı verirlər. Lap məəttəl qaldım. Dedim, ya bu şəhərin əhli dəli olub, ya mən... Demə, bu şəhərdə adamı ölənin papağına palçıq sürtərmişlər ki, təziyədar olduğu bilinsin. Papağım palçıqlı olduğundan məni təziyədar biliblər» (245, 237). Qəribədir ki, İraqın cənubunda yaşayan göl ərəbləri arasında hörmətli və əziz bir adam öləndə başlarına və papaqlarına palçıq yaxmaq adəti indi də qalır: «Çox hörmətli bir adam, deyək ki, şeyx, ya onun oğlu, qardaşı vəfat edəndə bütün tayfalara xəbər göndərirlər. Hər tayfa dəstə-dəstə gəlir. Qabaqda elində tayfanın bayrağını tutmuş bayraqdar durur. Başlarına və paltarlarına palçıq yaxırlar» (177, 200). Misallardan göründüyü kimi, məişətdə geniş yer alan Kərkük folklorunun janrları 63 dua və bəddualar insan təfəkkürünün hələ kifayət qədər formalaşmadığı qədim zamanlardan qalma ibtidai təsəvvürlərlə, inam və etiqadlarla bağlı adət-ənənələrdə, mərasimlərdə mühafizə olunmuş, dövrümüzə qədər gəlib çıxmışlar. FALLAR. İraq-türkman folklorunda fallar da geniş yayılmışdır. Demək olar ki, xalq arasında mövcud olan inamlarla, su ilə, ulduzlarla, kitabla və s. fala baxmaya Kərkük dolaylarında da rast gəlinir. Bununla belə, İraq- türkman folklorunda ən çox özünü göstərən inamlarla bağlı fala baxmadır. Əlimizdə olan folklor materiallarından çıxış edərək, burada yalnız inamlarla bağlı fala baxmadan söz açacağıq. Bu cür fala baxmanın başlıca xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, burada inamlar əsas götürülür. Professor M.H.Təhmasib qeyd edir ki, Azerbaycanda fallar əsasən iki şəkildə olmuşdur. Bunlardan daha çox ibtidaisi «göz falı», buna nisbətən daha sonrakı dövrlərə aid olan isə «qulaq falı»dır (214, 8). Bu, İraq-türkman folklorunda da belədir. Folklorşünas B.Abdullayev qeyd edir ki, «Fal qabaqcadan tutulmuş niyyətin, müəyyən ayinin icrası ilə həyata keçib- keçməməsinə inam aktıdır» (2, 42). İraq-türkman folklorunda fallarla bağlı materiallar da bu fıkri təsdiqləyir. Burada da falların əksəriyyətini arzu və niyyət tutmaqla bağlı inam və etiqadlar təşkil edir. Mə- sələn, əski çağlarda bir ailə başçısı başqa bir məmləkətə səfərə çıxsa və dönüşü geciksə, arxasınca qara tüklü to- yuq uçurmaqla niyyət tutulardı. Toyuq evin damından uçurulurdu. Əgər toyuq evin həyətinə və ya lap yaxınına düşərsə qürbətdə olan şəxsin yaxın zamanda evinə dönə- cəyinə, şayəd uzağa uçsa, səfərin uzanacağına inanırdılar. Göz falı nümunəsi olan bu inam xoyrat və manilərdə öz əksini tapmışdır: Uçurtdum qara tavuq, Qondu Ərblə yavuq Yüklə 1,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|