Beynəlxalq İqtisadi Münasibətlər Kitabın təşkil edilməsində göstərdiyi köməyə görə müəllimim Rəşad Fərhad oğlu
Yüklə 5,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şəkil 4.1 Qiymət indekslərinin dinamikası, (1950=100) Mənbə
- 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Ümumilikdə əmtəələr üzrə
- 4.5. Xarici ticarət siyasətinin mahiyyəti, onun əsas formaları və vasitələri
- Azad ticarət siyasəti
143
Dünya qiymətlərinin formalaşmasının təsvir edilmiş mexanizmi göstəriri ki, o daxili qiymətlərin səviyyəsinin müəyəən edilməsi üçün çərti və məhdud olaraq istifadə edilə bilər. Bu, xüsusilə iri həcmli daxili bazara malik ölkələr üçün xarakterikdir. Bu, bircinsli əmtəələrin daxili və dünya qiymətlərinin səviyyələri arasında olan qarşlılqlı əlaqənin əsas kəmiyyət cəhətləri ilə də təsdiq olunur: 1)
2)
bir qayda olaraq daxili qiymətlər dünya qiymətlərindən çox olur; 3)
dünya qiymətləri ilə müqayisədə daxili qiymətlərin adah yüksək səviyyəsinin formalaşması inkişaf səviyyələrindən asılı olmayaraq bütün ökələr üçün xarakterikdir; 4)
qiymətləri üçün üstünlük dərəcəsi daha azdır; 5)
bəzi xammal əmtəələri üçün əks mövqe – daxili qiymətlərin dünya qiymətlərindən az olması xarakterikdir (bu özünü xüsusilə neft və neft məhsulları üzrə göstərir). Dünya qiymətləri bazar konyukturasının təsiri altında dəyişir və ümumilikdə artmağa doğru meyllidir, lakin artım daim baş vermir və müxtəlif əmtəə qrupları üçün artımın intensivlik dərəcəsi müxtəlifdir. Dünya qiymətlərində XX əsrin ikinci yarısında və 1990-cı illərində baş verən dəyişiklikləri müşahidə etmək üçün Şəkil 4.1, Cədvəl 4.10 və 4.11-ə diqqət yetirək. Ümumilikdə belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, XX əsrin ikinci yarısında sdünya qiymətlərində artım meyli hökmran rolunu oynamışdır. Bununla yanaşı, sənaye əmtəələrinin qiymətləri daha yüksək templərlə artmışdır. Onun orta illik artımı 1950-73-cü illərdə 9.8%, 1973-90-cı illərdə 5.5%, 1990-2002-ci illərdə isə 6.0% təşkil etmişdir. Kənd təsərrüfatı məhsullarının qiymətləri isə daha aşağı templərlə artmışdır. Digər tərəfdən 1950-73-cü illərdə bütün əmtəə qrupları üzrə qiymət qrtımı templəri yüksək olmuş (ikinci dünya müharibəsindən sonra əmtəə çatışmazlığı ilə əlaqədar), 1973- 90-cı illərdə bu artım nisbətən zəifləmiş (dünya iqtisadi böhranı ilə əlaqədar), 1990-cı ildən etibarən isə yenidən güclənmişdir. Ərzaq məhsullarının dünya qiymətlərinin dəyişməsi əsasən qısamüddətli konyuktur və təbii amillərlə əlaqədardır. Bununla yanaşı, bu bazarda sənayecə inkişaf etmiş ölkələr tərəfindən istehsal edilmiş ərzaq məhsullarının (buğda, qarğıdalı və s.) qiymətlərinin artımı və inkişaf etməkdə olan ölkələrin istehsal etdikləri əmtəələrin 144
Sənaye əmtəələri Hasilat sənayesi məhsulları Kənd təsərrüfatı
100
1000 10000
1950 55 60 65 70 75 80 85 90 95 2002
İndeks
Şəkil 4.1 Qiymət indekslərinin dinamikası, (1950=100) Mənbə: WTO. World Trade Report, 2002. – Geneva, 2003.
Qiymət indekslərinin orta illik dəyişməsi
Kənd təsərrüfatı məhsulları Hasilat sənayesi məhsulları Sənaye əmtəələri 1950-73 4.3
7.4 9.8
1973-90 2.4
0.5 5.5
1990-02 3.8
3.4 6.0
Mənbə: WTO. World Trade Report, 2002. – Geneva, 2003.
1993-2002-ci illərdə qiymət indekslərinin dinamikası, (1995=100)
1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Ümumilikdə əmtəələr üzrə 86
90 100
99 93
88 88
89 86
87 Kənd təsərrüfatı məhsulları 84
89 100
99 92
86 82
79 78
79 Hasilat sənayesi 92
90 100
110 105
81 94
131 120
119 145
məhsulları Sənaye əmtəələri 87
91 100
98 98
90 89
87 85
86
(kofe istisna olmaqla) qiymətlərinin azalması meyli müşahidə edilir. Ümumilikdə isə ərzaq məhsullarının qiymətlərinin dinamikası özünün mülayimliyi ilə xarakterizə edilə bilər. 1950-2002-ci illərdə onun orta illik artım tempi 1.5%-i keçməmişdir. XX əsrin ikinci yarısında ən yüksək artım tempi ət və balıq məhsulları üzrə müşahidə edilmişdir. 1990-cı illərdə isə çay, kofe, kakao, banan, qoyun əti istisna olmaqla əksər ərzaq məhsulları üzrə azalma tendensiyası mövcud olmuşdur. Kənd təsərrüfatı xammalına gəldikdə isə burara üç qrupu fərqləndirmək olar. Toxuculuq liflərinin, dəmir və marqans filizlərinin və kauçukun daxil olduğu birinci qrup xammallar üzrə qiymətlər o qədər yüksək templə artmamışdır. Bu qrup üzrəı 1950-2002-ci illərdə orta illik artım tempi 1.1%-ə bərabər olmuşdur. Digər qütbdə qərarlaşan ikinci qrup kənd təsərrüfatı xammalları üzrə isə qiymətlərin orta illik artım tempi göstərilən dövr üzrə 4.5-5.0% təşkil etmişdir. Bu qrup əmtəələrə dəri xammalı və ağac məmulatlarının aid etmək olar. Orta mövqe tutan üçüncü qrupda isə qiymətlər illik orta hesabla 2.8-3.3%-lə artmışdır. Bu qrupa mineral gübrələr və kimyəvi gübrələr üçün xammalı aid etmək olar. 1970-ci illərdə sahəvi kartellərin aqressiv siyasəti nəticəsində enerji resurslarının qiymətlərində müşahidə olunan artım 1980-ci illərdə neft hasil edən ölkələrin sayının sayının çoxalması və inkişaf etmiş ölkələrin qənaətli texnologiyalara keçidi nəticəsində zəifləmişdir. 1990-cı illərin birinci yarısında neftin qiymətlərində düşüş müşahidə edilmişdir ki, bu da bazarda yeni ixracatçıların (xüsusilə keçmiş postsosialist ölkələrinin) meydana gəlməsi ilə əlaqədar olmuşdur. Lakin 1990-cı illərin ikinci yarısından etibarən onun qiymətlərində yenidən artım müşahidə edilməyə başlanmışdır. Sənaye əmtəələrinin qiymətləri isə özünün yüksək dinamizmi ilə xarakterizə olunur. Onun tərkibində xüsusilə kimya məhsullarının və maşınqayırma əmtəələrinin qiymətləri sürətlə yüksəlmişdir ki, bu da onların elmtutumluluğunun yüksək olması ilə əlaqədardır.
digər ölkələrlə ticarət münasibətlərinə məqsədyönlü təsiri başa düşülür. Xarici ticarət siyasəti dövlətin ümumi iqtisadi siyasətinin vacib tərkib hissəsidir. Təsərrüfat inkişafının daxili aspektləri ilə sıx əlaqədə olduğundan xarici ticarət siyasətinin əsas vəzifəsi ölkənin daxili istehsalının genişləndirilməsi və milli sərvətin artırılması üçün əlverişli xarici iqtisadi şəraitin formalaşdırılmasıdır. Ölkənin beynəlxalq ticarətə müdaxilə etməsinin həcmindən asılı olaraq azad ticarət siyasəti və proteksionist ticarət siyasəti fərqləndirilir.
və xarici ticarət azad bazar qüvvələri, tələb və təklif əsasında inkişaf edir. Proteksionizm siyasəti zamanı isə ticarət siyasətinin tarif və qeyri-tarif vasitələrindən istifadə etməklə daxili bazarın xarici rəqabətdən müdafiəsi siyasəti həyata keçirilir. Proteksionizm nəzəriyyəsinin ən ümumiləşdirilmiş təsviri avstraliya alimi Maks Kordenin adı ilə bağlıdır. O özünün ―Proteksionizm nəzəriyyəsi‖ (1971) adlı kitabında göstərirdi ki, xarici ticarətin dövlət tənzimlənməsi birtərəfli, ikitərəfli və çoxtərəfli ola bilər.
Yüklə 5,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|