Бисмиллащир-рящманир-рящим

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
52 
məşğul olanların din haqqında müzakirələr aparması demək deyil, 
bu  eləcədə  filosoflara  aiddir.  Din  fəlsəfəsi  ilə  məşğul  olanlar, 
insanın  digər  məlumatları  ilə  dini  məlumatı  arasındakı  əlaqələri, 
inancın quruluşunu, dinin nə olduğunu anlamağa çalışar. 
DĠALEKTĠKA  [alm.  Dialektik;  fr.  Dialectique;  ər.لذجنآ  ىهػ 
osm.  tr.  fenn-i  münazara,  cedel,  ilmi  cedel,  ilm-i  hitaf-ü  cedel; 
yun. dialektike – düşünümək, söhbətləşmək] – təbiət, cəmiyyət və 
təfəkkürün inkişafının ən ümumi qanunları haqqında elm. Alman 
idealizmində  əqlin  inkişaf  qanunu  kimi  xarakterizə  edilirdi. 
Marksın dialektik materializmində iqtisadiyyatın inkişaf qanunları 
özünü  doğruldur.  İslam  bölgəsi  ərəb  dilli  xalqların  fəlsəfəsində 
qarşılıqlı  danışma  sürətiylə  istidlal  etmə  sənətinə  cədəl  elmi 
deyirdilər [yəni dialektika]. Dialektikanın özünəməxsus tarixi var-
dır.  Qədim  Yunanıstanda  dialektika  dedikdə  (yunanca  mübahisə 
aparmaq  sənəti,  mühakimə  yürütmək  deməkdir)  elmi  müsahibə, 
mübahisə  etmək  sənətini  başa  düşürdülər.  Qərb  fəlsəfəsində  və 
elm  məktəbində  daha  çox  sübut  nəzəriyyəsi  kimi  başa  düşülür. 
Dialektika ideyaları fəlsəfənin bütün tarixlərində inkişaf etmişdir. 
Hegelin  dialektikası  idealist  dialektika  olmaqla  dialektikanın 
ikinci  mühüm  tarixi  formasını  təşkil  edir.  K.Marks  və  F.Engels 
tərəfindən yaradılan dialektika dialektikanın üçüncü tarixi forma-
sını təşkil edir. Bununla belə dialektikanın müxtəlif variantları da 
ola bilər. Məsələn, neqativ dialektika, antinomik dialektika, para-
doksal  dialektika  vardır.  Dialektika  nəzəriyyə  və  metodun  üzvi 
vəhdətindən  təşkil  olunmuşdur.  Dialektikanın  kateqoriyaları  za-
man, məkan, təsadüf, zərurət və s. Və qanunları mövcuddur. 

---

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
53 
DĠQQƏT [ing. Attention; ru. Внимание; fr. Attention; ər. حلد] 
–  insanın  idraki  və  praktiki  fəaliyyətinin  müəyyən  bir  obyekt  və 
yaxud hərəkət üzərinə  yönəldilməsini və cəmləşdirilməsini təmin 
edən psixi vəziyyəti.  
DĠZYUNKSĠYA [lat. disjunctio – ayırmaq] – ―və ya‖ məntiq 
bağlayıcısının  köməyi  ilə iki fikrin  birləşməsindən mürəkkəb bir 
fikir əmələ gətirən məntiqi əməliyyat.  
DĠKTATURA [lat. Dictatura; fr. Dictature; ru. Диктаторство; 
ing.dictatorship]  –  Latıncada  dictatura  sözü  qeyri-məhdud 
hakimiyyətə  deyilirdi.  Müasir  anlamda  da  dövlətdə  hakimiyyəti 
həyata keçirmə  sistemini xarakterizə edən anlayış.  İngilis  dilində 
sözün  sonuna  artırılan  -ship  sufiksi,  dilimizə  -lıq
4
  kimi  ifadə 
edilir. 
 
DĠN [ing. Religious; fr. Religion; ru. Религия; ər. ٌٓد]– ictimai 
şüurun  formalarından  biri;  bir  və  ya  bir  neçə  Allahın 
―müqəddəslərin‖  –  yəni  fövqəltəbiiliyin  bu  və  ya  digər  növünün 
reallığına  inamı  əsas  götürən  dünyagörüşü,  davranış  və  spesifik 
fəaliyyət. 
DĠLEMMA [alm. Dilemma; fr. Dilemme; ing. Dilemma; osm. 
tr.  kiyas-i  mukasın;  tr.  Iklem;  yun.  Di  [s]  –  iki  dəfə,  lemma  – 
ehtimal]  –  əqli  nəticənin  elə  bir  növüdür  ki,  onun  müqəddimə-
lərinin sırasına iki: şərti hökm və təqsimi hökm daxil olur; həm də 
dizyunksiya şəkilndə formulə edilir. 
DĠL AĠLƏSĠ - Linqvistikadan etnoqrafiyaya dil ailəsi termini 
keçmişdir. Dillərin qohumluğu onların  mənşəyinə görə öyrənilir. 
Etnoqrafiyada avtoxton anlayışından da istifadə olunur. Avtoxton 
(yunan  sözü  olub  ―autos‖-özü,  ―xtones‖-torpaq)  mənşə  etibarilə 

---

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
54 
yerli  olan  deməkdir.  Yunan  avtoxtonuna  qədim  Roma  termini 
olan aborigen termini uyğun gəlir ki, bu da ―müəyyən bir ölkənin 
yerli əhalisi" deməkdir. 
DĠNAMĠZM  –  [alm.  Dynamismus;  fr.  Dynamisme;  ing. 
Dynamism;  osm.  tr.  kuviye;  ər.  حَىل].  Materiyanın  güc  ya  da 
qüvvətin  bir  təzahür  forması  olduğunu  önə  sürən  fəlsəfə  təlimi. 
Şeylərin  mahiyyətinin  qeyri-maddi  ―qüvvələrdən‖  ibarət,  materi-
yanı  isə  şeylərin  hərəkətinin  təzahürü  olan  həmin  ―qüvvələrdən‖ 
törəmə hesab edən fəlsəfi təlimlər. 
DĠRƏNC  –  inad  etmək,  dirənmək,  üzə  durmaq.  Qədim  oğuz 
dillərindən gəlməkdədir.  
DĠSKRETLĠK bax. Fasiləlik və fasiləsizlik. 
DĠSKURSĠV  [alm.  Diskursiv;  ər.  لِذرعإ  fr.  Discursif;  ing. 
Discursive; es.tr. istidlal; tr. Gidimli; lat. discursivus – mühakimə] 
hissi,  bilavasitə,  intuitiv  olandan  fərqli  olaraq  mücərrəd,  vasitəli, 
məntiqi və əyani olan, həqiqətlərin bilavasitə [intuitiv] və vasitəli 
[sübut əsasında qəbul edilən] həqiqətlərə bölünməsi hələ Platonda 
və Aristoteldə təsadüf edilir. 
DĠSTĠNKSĠYA  [lat.  distinctio  –  fərqləndirmə]  –  şüur  aktı; 
predmetlər  arasında  və  yaxud  şüurun  özünün  ünsürləri  arasında 
[duyğular, anlayışlar arasında və s.] olan objektiv fərqi əks etdirir. 
DOĞRU – düzgün, doğru, dürüst, düz. Dilimizdə çox işlək bir 
sözdür. Kökü əski türkcəyə dayanır.  
DOKTRĠNA  [ing. Doctrine; lat. doctrina – [ər. ىُهؼذ]] – nəzəri 
və  siyasi  prinsipləri  əldə  rəhbər  tutan  təlim,  elmi  yaxud  fəlsəfi 
nəzəriyyə, siyasi sistem [məs., hərbi doktrina]. 

---