Бисмиллащир-рящманир-рящим

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
62 
osm.  tr.  müadil;  ər.  لداؼي  ]  –  bir  başqa  dəyəri  əvəz  edə  biləcək 
dəyər, aralarında məntiqi eynilik olanlara da deyilir.  
ELEMENT  [alm.  Element;  fr.  Èlèment;  ing.  Element;  lat. 
Elementum;  osm.  tr.  unsur;  ər.   ٌضَأ;  tr.  öğe]  –  ümumi  olaraq  bir 
kombinasiyanın ən adı bir parçası. Məntiqdə bir sinifə, yaxud da 
hər şeyə bağlı olan bölünməz əsas hissələr.  
EMANASĠYA  [alm.  =  ing.  Emanation;  fr.  Èmanation;  lat. 
Emanatio;  osm.  tr.  sudur;  emanation]  –  aşağı  olanın  daha  yuxarı 
olandan  çıxması.  Çox  olanın  ―bir‖  olandan  çıxması.  Bir  olan 
yetkin  olandır  və  öz  varlığı  daxilində  azalmadan  və  dəyişmədən 
qalır,  ondan  törəyən  isə  çıxış  qaynağından  olan  uzaqlığın  ölçü-
sünə görə get-gedə yetişkənliyini itirir. Anlam baxımından da bir 
şeydən axmaq, aşağıdakının yuxarıdakından, hər şeyin ―Bir‖ olan-
dan çıxması deməkdir. 
EMPĠRĠZM [ru. Опытность; ing. Empirisme; yun. Empeiriya 
– təcrübə] – Təcrübə, məlumatın qaynağı olaraq sadəcə təcrübəni 
qəbul edən fəlsəfi sənətdir. İdrak nəzəriyyəsində cərəyan. 
EPĠSTEMOLOGĠYA [alm. Epistemologie; fr.Èpistèmologie; 
ing.  Epistemology;  yun.  Episteme  –  bilik,  logos  –  təlim,  söz]  - 
idrak  nəzəriyyəsi.  Bilik  nəzəriyyəsi:  Elmlərin  mövzu,  sərhəd  və 
qarşılıqlı münasibətlərini təyin və təsbit edən fəlsəfi məktəb. Bilik 
təlimi.  Elmlərin  qoyduğu  problemləri  tədqiq  edən  fəlsəfə  sahəsi. 
Elm fəlsəfəsi ilə təxmini olaraq eyni mənalıdır. Ancaq elm fəlsə-
fəsi elmlərin tarixini fəlsəfi baxımdan tədqiq edir, epistemologiya 
isə  müxtəlif  elmlərin  ideyalarını,  hipotezlərini  və  nəticələrini 
tənqid edərək araşdırar, onların məntiqi əsasını, obyektiv dəyərini 
təyin etməyə çalışır.  

---

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
63 
ETHOS [etos]: Kosmosa qarşı insanın əxlaqi varlığı. 
ELM [Alm. Wissemschaft; fr., ing. Science; lat. Scientia; osm. 
tr.  ilim;  ər.  ىهػ]  –  təbiət,  cəmiyyət  və  təfəkkür  haqqında  yeni 
biliklərin  istehsalına  yönəldilmiş  və  bu  istehsalın  bütün  şəraitini 
və momentlərini; özlərinin bilikləri və qabiliyyətləri, peşə ixtisası 
və  təcrübəsi,  elmi  əməyin  bölgüsü  və  kooperasiyası  ilə  birlikdə 
amilləri.  Elmlər  toplusu  yaxud  bütünlükdə  elmi  biliklərə  verilən 
addır. Bəzən bilməyə istiqamətlənmiş müəyyən bir prosesin adına 
da elm deyilir. Sözün kökü ərəbcədəki alimə-dən [ٍُع] gəlir. Elm 
sözü isə onun məsdər formasıdır.  
EMOTĠVĠZM [lat. emovere – oyatmaq, həyəcanlandırmaq] – 
məntiqi  pozitivizm  metodologiyasının  ardıcıl  tətbiq  olunduğu 
subjektivist əxlaq nəzəriyyəsi.  
EMPĠRĠOKRĠTĠSĠZM 
[ru. 
Эмпириокритицизм; 
- 
―təcrübənin  tənqidi‖]  və  yaxud  maxizm  –  Avenarius  və  Max 
tərəfindən  əsaslandırılmış  subjektiv  idealist  cərəyan.  Empirio  və 
kritika sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir. 
EMPĠRĠOMONĠZM  [yun.  Empeiria  –  təcrübə  və  monos  – 
vahid]  –  empiriokritisizmin,  maxizmin  növlərindən  biri; 
Boqdanov öz fəlsəfəsini belə adlandırmışdı. 
EMPĠRĠOSĠMVOLĠZM  [yun.  Empeiria  –  təcrübə  və  və 
sumbolon – şərti, işarə, simbol] – idealist Yuşkeviçin  empiriokri-
tisizmin özünə aid olan növün adlandırdığı termin. 
ELM  ƏL-YƏQĠN  -  bax:  yəqin.  Şübhə  duymadan  bir  şeyi, 
möhkəm  və  qatı  olaraq  bilmək.  (Yəqin:  mərifəti  və  zəkanı  və 
misalının  fövqündə  olan  elmin  sifətidir.  İlm-i  yəqin  deyilir, 
mərifəti-i  yəqin deyilmir. Ayn-əl  yəqin: (sözün mərfu halı ayn-ul 

---

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
64 
yəqindir.) Göz ilə görər dərəcədə və ya görərək, müşahidə edərək 
bilməkdir.  Məsələn;  uzaqda  bir  duman  görürük.  Artıq  atəşin 
varlığını  elmi  olaraq  bilirik.  Bu  bilmə  dərəcəsinə  elm-əl  yəqin 
deyilir.  Atəşə  yaxınlaşıb,  gözümüzlə  görsək,  ona  ayn-əl  yəqini 
bilmək  deyilir.  Daha  da  irəli  gedərək  bütün  hisslərimizlə  atəşin 
varlığını  anladıqsa;  atəşin  yandırması  və  sair  sifətlərini  da 
bildiksə,  bu  növdən  olan  elmimizin  dərəcəsinə  də  haqq-al  yəqin 
deyilir. 
ENTUZĠAZM  [alm.  Enthusiasmus;  fr.  Enthusiasme;  ing. 
Enthusiasm;  yun.  En-thos  –  Daxilində  Tanrı  ilə  olma  ;  osm.  tr. 
Vecit; tr. Coşku; ər.  ﺟو
ذ ]. 1. Hər hansı bir düşüncə ilə, yüksək bir 
hisslə  dolub  daşma,  qəlbini  fərhləndirmə,  ruhun  aşıb  –  daşması, 
mənəvi coşqunluq və s. kimi vəziyyətlərə deyilir. Bəzən ―insanin 
Tanrı  ilə  dolub  daşmasına‖  da  deyilir.  Dilimizdə  daha  çox 
ərəbcədən  keçmə  vəcd  sözündən  istifadə  olunur.  Misal  üçün 
kiminsə haqqında ―Filan şəxs vəcdə gəldi‖ deyimi işlək ifadədir.  
ENTELEXĠYA  [yun.  Entelecheia  –  özü-özündə  məqsədə 
malik  olan]  –  məqsədlilik  Aristoteldə  və  sxolastikada 
hərəkətverici  qüvvə  kimi  [Teleologiya]  məqsədyönlülük;  imkanı 
gerçəkliyə çevirən özünəməqsəd fəal başlanğıc. 
ENSĠKLOPEDĠYA  [alm.  Enzyklopȧdia;  fr.  Encyclopѐdie; 
ing.  Encyclopedia,  yun.  En=kyklos-  dairə  çevrəsində,  peedia  – 
təhsil  deməkdir;  osm.  tr.  kamus].  Qədim  etmiloji  termin  olan  bu 
kəlmə  əslində  antik  Yunanıstanda  məcburi  təhsili  kimi  başa 
düşülürdü. Müasir anlamında isə bütün elmlərin yaxud da bir elm 
sahəsinə  aid  olan  hər  şeyin  maddə-maddə  nizamlı  olaraq,  əlifba 
sırasıyla  verildiyi  bir  əsər.  Müasir  dövrdə  ilk  örnəyi  Fransada 

---