Buxgalteriya hisobi va audit” kafedrasi Audit 1-qism 5230900

8.5. Ichki nazoratni boshqarish faoliyati komponentlari

COSO komponentlari: nazorat harakatlari (ta’siri)

Nazorat harakatlari – bu shunday xatti-harakatki, siyosat va protseduralar ko’magida rahbariyatga nazoratning bajarilishini ta’minlash borasida yordam beradi. Nazorat harakatlari jarayonlar doirasida bajariladi, masalan, tranzaktsiyalarga va texnologiya muhitiga ishlov berishda zarur bo’ladigan majburiyatlarni bo’lib berish. Ular tashkilotning hamma darajasida bajariladi.
Faoliyat nazoratini tanlash va ishlab chiqish
Nazorat bo’yicha ayrim tadbirlar ko’plab tashkilotlarda ko’rib chiqilsada (majburiyatlarni bo’lish, mustaqil taqqoslash, ruxsat berish va kelishuv, tekshiruvlar), biroq nazorat bo’yicha tadbirlarning universal to’plami hamma tashkilotlarda ham qo’llanilmaydi. Tashkilotlar ko’proq nazoratning tashkilot risklarni baholashda identifikatsiyalaydigan risklarni bartaraf etish uchun ko’proq qo’l keladigan turlarini tanlaydi. Masalan, yuqori tartibga solinadigan (boshqariladigan) tashkilotlar, qoidaga ko’ra, kamroq tartibga solinadigan sub’ektlarga nisbatan nazoratning murakkabroq faoliyatiga ega bo’ladi. Boshqa misol sifatida quyidagilarni keltirish mumkin: qayta markazlashtirilgan operatsiyalar va mahalliy avtonomiya va innovatsiyalarga urg’u beruvchi tashkilot operatsiyalari doimiy va yuqori markazlashtirilgan tashkilotlarga nisbatan boshqaruv faoliyatining turli xillariga ega bo’ladi.
Nazorat operatsiyalari. Nazorat operatsiyalari (shuningdek, takliflar nazorati deb nomlanuvchi) o’zlarida boshqaruv faoliyatining muhim turini aks ettiradilar. U operatsiyalar riskini pasaytirish maqsadida amalga oshiriladigan faoliyatni nazorat qiladi va u operatsiyalar, hisobraqamlar va tasdiqlashlarning ma’lum jarayonlariga ta’sir qiladi. Ular quyidagilar bilan bog’liq operatsiyalarni o’z ichiga oladi:
• biznes jarayonlar;
• moliyaviy hisobotning bahosi;
• yozuvlarni tartibga solish, yozuvlarni yopish.
Axborotlarga ishlov berish operatsiyalari vaqtida tashkilot o’z oldiga axborotlarga aniq va to’liq ishlov berish maqsadini qo’yadi. Tashkilot nazoratning quyidagi maqsadlariga erishuvi zarur:
• Ro’yxatga olingan operatsiyalar mavjud va o’tkazildi.
• Hamma operatsiyalar ro’yxatga olingan.
• Operatsiyalar zarur tarzda baholangan.
• Operatsiyalar tashkilotning huquq yoki majburiyatlariga tegishli.
Operatsiyalarni boshqarishning ma’lum biznes-jarayonlarda bajarilgan xarid qilish va sotish kabi turli xil vositalari, ishlov berishning ushbu maqsadiga erishilganligi haqida oqilona kafolat berish uchun ishlab chiqiladi va joriy etiladi. Biznes-operatsiyalar bilan bog’liq nazorat operatsiyalari kompyuterning mos kelishi yoki asoslanganlikni, (o’xshash) batafsil yordamchi hisobraqamlar va nazorat hisobraqamlari, xarajatlar haqidagi hisobotni tasdiqlovchi supervizor kabi ruxsat va tasdiqlashlar orasidagi kelishuvlarni tekshirish kabilarni to’g’rilashga o’xshashlarni tekshirib ko’rishni o’z ichiga oladi
Operatsiyalar jarayoni
1. Biznes-jarayonlar operatsiyalari.
2. Moliyaviy hisobot va axborotlarni ochish.
3. Moliyaviy hisobotni baholash.
4. Yozuvlarni tartibga solish, yozuvlarni yopish.
Shubhali qarzlar, pensiya majburiyatlari, ekologik majburiyatlar, shuningdek, kafolatli zaxiralar bo’yicha rezervlarni ishlab chiqishdagi buxgalteriyaning baholari rahbariyat tomonidan sinchiklab ko’rib chiqilishi shart. Bu baholar avval aniq baholashda muvaffaqiyatli bo’lgan asosiy jarayonlar va ma’lumotlarga asoslangan bo’lishi lozim. Boshqaruv organlari ma’lumotlar aniqligiga, baholar ishonchliligini va baholashning asosiy modeli joriy iqtisodiy sharoitni aks ettirishi hamda avval ham oqilona baholar bilan ta’minlanganligiga etarlicha ishonchni ta’minlash uchun jarayon atrofida bo’lmog’i (uni yaxshi bilmog’i) zarur.
To’g’rilash, yopish va boshqa tipik bo’lmagan yozuvlarni nazorat qilish quyidagilarni o’z ichiga oladi:
• Hamma yozuvlarni hujjatlashtirilgan holda saqlash;
• Foydalanuvchi (yoki auditor)ga operatsiyalarning yuz berishidan tugagunga qadar yoki aksinchasiga kuzatib borish imkonini beruvchi hujjatlar va yozuvlarni o’z ichiga oluvchi yaxshi ishlab chiqilgan operatsiyalar izidan asosiy illyustratsiyalangan materiallarga tayanish.
• Moliyaviy direktor yoki nazoratchining sharhi.
Operatsiyalarni boshqarishning avtomatlashtirilgan va qo’l bilan ishlatiladigan vositalari. Operatsiyalarni boshqarish vositalari nazoratning qo’l bilan bajariladigan operatsiyalari, avtomatlashtirilgan va ularning birikmalaridan iborat nazorat operatsiyalarini o’z ichiga oladi. Takliflarni boshqarishning avtomatlashtirilgan faoliyatiga misol tarzida Internetga kiritilganlarni o’rganish uchun avtomatlashtirilgan kelishuvni va tekshiruvlar tahririni keltirish mumkin. Agar ma’lumotlar mos kelmasa yoki noto’g’ri formatda kiritilgan bo’lsa, qarama-qarshi aloqa, zarur tuzatishlar bajariladigan tarzda ko’rsatiladi. Ayrim holatlarda qarama-qarshi aloqa va tuzatishlar avtomatik tarzda ro’y beradi. Boshqa holatlarda esa qo’lda va avtomatik tarzda tuzatish quyidagi tarzda ishtirok etadi: tizim avtomatik tarzda ma’lumotlar berishdagi xatoni topadi, lekin ma’lumotni qo’lda berish kerak bo’ladi. Operatsiyalar nazorati avtomatik yoki qo’lda boshqarish bo’lsa ham ma’lumotlarni kiritish, ishlov berish va chiqarish bilan bog’liq risklarni pasaytiradi.
Kiritishni boshqarish vositasi mualliflik operatsiyalari to’g’riligi va to’liqligiga, faqat mualliflik operatsiyalarigina kiritilishi mumkinligiga ishonch hosil qilish uchun ishlab chiqilgan. Kirishni boshqarish vositasining ikkita umumiy turi kiritishni tekshirishga testlar va o’zini-o’zi tekshirish raqamlari hisoblanadi. Tekshirishga kirish testlari ko’proq tahrir qiluvchi testlar sifatida eslanadi, chunki ular kiritilayotgan ma’lumotlarni ehtimoliy xatolar uchun tadqiq etadigan va tahrir qiladigan nazorat testlaridir. Ma’lumotlarni tekshirish testlari bitimlarni tajribali xodim qo’lda ishlab, ishni o’tgan haftada hech kim 70 soatdan ortiq ishlamaganini bilgani kabi ko’rib chiqishga mo’ljallangan. Agar Internetga kiritilgan element talab qilinadigan mezonlarga javob bermasa foydalanuvchi bu haqda xabardor qilinadi (oladi) va tuzatish amalga oshiriladi yoki bitimni ishlov berilgunga qadar ko’rib chiqish lozimligi yoki yo’qligi haqida qaror qabul qilinadi. Tekshiriluvchi raqamlarning o’zi identifikatsiya raqami bilan bogliq almashib (chalkashib) ketish xatoligiga tekshirish uchun ishlab chiqilgan tekshiruvga kirish testi hisoblanadi. Raqamlarning o’zini o’zi nazorat qilishi qo’shimcha raqamlarni yoki sonli identifikator qo’shiladigan (yoki qo’yiladi) bir necha raqamni hisoblab chiqish yo’li bilan amal qiladi. Algoritmlar xatolarning tarqalgan turini aniqlash uchun mo’ljallangan. Har gal identifikator tizimga kiritilganda, o’zini-o’zi nazorat qilish tizimi identifikator to’g’rimi-yo’qmiligini aniqlash uchun raqamlarni qayta sanaydi.
Boshqaruvning ishlov beruvchi vositalari ishlov berish uchun to’g’ri dasturdan foydalanilayotgani, hamma operatsiyalarga ishlov berilgani va operatsiyalar tegishli fayllarni yangilashi haqida ishonchli kafolat berishi uchun ishlab chiqilgan. Masalan, maoshlar hisob-kitobining ishlov berilgan operatsiyalari maoshlarni hisob-kitob qilish kitobi ostida (bo’yicha) yangilanishi kerak.
Chiqish signalini tartibga solish (boshqarish) hamma ma’lumotlarga to’liq ishlov berilgani va ularning chiqarilishi faqat mualliflik – oluvchilarga tarqatilishiga etarlicha ishonch hosil qilishni ta’minlash uchun mo’ljallangan. Boshqaruvning tipik vositasi nazorat summalarini kelishish, chiqish va protseduralarni taqsimlash jadvali (grafigi) hamda chiquvchi sharhlarni o’z ichiga oladi. Kritik jihatdan muhim ma’lumotlar uchun foydalanuvchi batafsil tahlilni bajarishi va chiqariladigan ma’lumotlarni eng muhim jarayonlar to’liqligini aniqlash uchun kiritish bilan kelishishi mumkin. Tashkilot, shuningdek, xususiy hayot daxlsizligini va yozuvlar saqlanishini himoya qilish uchun siyosat ishlab chiqishi zarur.
Boshqaruvning boshqa muhim operatsiyalari. Boshqaruvning boshqa muhim operatsiyalari majburiyatlarni bo’laklash (ajratish) va aktivlar ustidan jismoniy nazoratni o’z ichiga oladi. Majburiyatlarni bo’laklash (ajratish) boshqaruv faoliyatidagi muhim yo’nalish bo’lib, inson yolg’on ishlatishi va uni yashirishi mumkin bo’lgani kabi riskilardan himoyalanishga mo’ljallangan.
Majburiyatlarning to’g’ri ajratilishi xech bo’lmaganda ikki xodim shunday ishtirok etishi kerakki, ularda operatsiyalarga ishlov berish va majburiyatlardan mahrum bo’lish imkoni bo’lmsligini talab qiladi. Bu funktsiyalarning bo’linishi kimdir soxta yoki noqonuniy operatsiyalarni xal qilib, keyin ularni buxgalteriya hisob vositasida yashirishiga to’sqinlik qiladi. Bo’laklarga ajratiladigan hisob va aktivlarni jismoniy saqlash kimingdir majburiyatidan mahrum etilgan holda aktivlarni qabul qilish va ularni hisob yozuvlarida soxta yozuvlar yo’li bilan qoplashining oldini olishga mo’ljallangan. Shu tarzda xususiy shaxslarning noqonuniy ravishda aktivlarni o’zlashtirishning oldi olinadi.
Bobning boshlanishidagi konteksida kasbiy mulohazalarida etibor bering “Chesapeak Petroleum Va Supply, 1nc” da aktivlvrning butligini (saqlanishini ) taminlash uchun ichki nazoratning muhimligi, misol uchun majburiyatlarning bo’lib berilishi bo’lmagan joyda insonga aktivlarni o’zlashtirish imkoni tug’iladi.
Jismoniy nazorat aktivlarining tasodifiy yoki oldindan ko’zlab, yo’q qilinishi va o’g’irlanishidan himoyalash uchun zarur. Boshqaruvning jismoniy elementlariga misollar xavfsizlik qulflarini o’z ichiga oladi, bunda pul mablag’lari va boshqa likvidli aktivlarga kirishi cheklash uchun omborxona inventarlari va saqlash joylari seyflar va boshqa shunga o’xshashlarga kirish chegaralanadi. Qo’shimcha nazorat zaxiralari kabi jismoniy aktivlarni davriy sanoqdan o’tkazish hamda ularning hisoblab chiqilgan summalarga mos kelishini aks ettiradi.
Boshqaruvning profilaktik va detektiv vositalari nazorat bo’yicha mos keluvchi tadbirlarning qo’shiluvchi ham profilaktik, ham detektiv nazoratni o’z ichiga oladi. Boshqaruvning profilaktik vositalari noto’g’ri arznomalarni kelishining oldini olish uchun ishlab chiqilganyu. Maslan tahrir qilingan testlar ayrim mos kelmaydigan operatsiyalar o’tkazilishiga to’sqinlik qilishi mumkin. Boshqaruvning profilaktik vositalari eng iqtisodiy samarador hisoblanadi. Boshqaruvning detektiv vositasi ishlov berish chog’ida yuz bergan xatolarni aniqlash uchun ishlab chiqilgan. Masalan, uzluksiz nazorat metodlari ishlov berish kerak bo’lmagan operatsiyalarni aniqlaydi.
Texnologiya asosida boshqaruvning umumiy vositalarini tanlash va ishlov berish (COSO 11-printsip)
Deyarli hamma tashkilotlar ishonchli moliyaviy hisobotlarga yordam berish uchun axborot texnologiyalarga bog’liq bo’ladi. Nazorat bo’yicha tanlash doirasida rahbariyat avtomatlashtirilgan nazorat harakatlari va boshqaruvnig umumiy kompyuter vositalari qay darajada nazorat bo’yicha tadbirlar qo’shilmasining qismi hisoblanishini aniqlashi zarur. Avtomatlashtirilgan boshqaruv vositasini qo’llash uchun tashkilotda kompyuter bilan boshqarishning samarali umumiy vositasi bo’lishi lozim (bazan boshqaruvning umumiy vositasi axborot texnologiyasi deb ham ataladi). Boshqaruvning umumiy kompyuterli vositasi nazorat borasida keng tarqalgan bo’lib, axborot texnologiyalari tuzilishining tizimining foydalanadigan kompyuteriga mo’ljallangan katta EHM biz kundalik hayotimizda mobil qurilmalar uchun portativ kompyutergacha tasir qiladi. Boshqaruvning umumiy kompyuter vositalari texnologik infratuzilma orqali nazorat faoliyatini (qo’lda yoki avtomatik) xavfsizlikni boshqarish va texnologiyalarni sotib olish, rivojlanish va texnik xizmat ko’rsatishni o’z ichiga oladi.
Texnologik infratuzilma. Texnologik infratuzilma axborot texnologiyalarini samarali faoliyat yuritishi uchun qo’llab-quvvatlaydi. U texnologiyalarni birgalikda yuog’lovchi aloqa tarmog’ini, hatto elektr quvvatlari ishlari, texnologiyaning oztqlanishi uchun zarur bo’lgan hisoblash resurslarini o’z ichiga oladi. Nazorat harakatlari (tasir etilishi) texnologiyani qandaydir muammolarda tekshirib ko’rish va zarurat tug’ilganda, holatini tuzatish bo’yicha choralar ko’rish uchun zaruryu Boshqaruvning infratuzilmasi bilan bog’liq boshqa yana ikkita tadbiri rezerv nusxalash protseduralarini va avriyalarni tiklash rejalarini o’z ichiga oladi.
Xavfsizlikni boshqarish. Xavfsizlikni boshqarish texnologiyalariga kirishni cheklovchi nazorat bo’yicha faoliyatni o’z ichiga oladi. Nazoratning ushbu tadbiri mualliflik foydalanuvchilarni ularning xizmat majbuiyatlari bilan bog’liq takliflardan cheklovchi siyosatni, xodimlar ishlarini o’zgartirsa yoki tashkilotni tark etsa, va doimiy ravishda kirish huquqini talab qilsa, ularning kirish imkoniyatlarini almashtirish kabilarini o’z ichiga oladi. Xavfsizlik texnologiyasi ustidan nazorat qilish va tashkilotni zarur bo’lmagan va ruxsatsiz kirishlardan himoyalash malumotlar va dasturlar yaxlitligini himoya qiladi.
Xavfsilikni boshqarishda foydalanuvchilarning kirish imkoniyati bilan bog’liq muhim tasavvurlar quyidvgilarni o’z ichiga oladi:

• 
  Malumotlarning har qanday elementiga kirish cheklanadi
  
• 
  Malumotlar elementlarini o’zlashtirish yoki olib tashlash (o’chirish) bunin uchun ruxsati borlar tomondaina amalga oshiriladi.
  
• 
  Kirishning nazorat tizimi malumotlar elementlari uchun ruxsat berilgan yoki man qilingan sifatida potentsial foydalanuvchilarni identifikatsiyalash va tekshirish imkoniga ega.
  
• 
  Xavfsizlik bo’limi tizimni buzishga urinishlarni faol nazorat qilish va malumotlar butunligini va ularga kirishga javob beruvchilar haqida vaqti-vaqti bilan (davriy) malumotlar tayyorlanishi lozim.
  

Foydalanuvchilarning kirishini nazorat qilish uchun metodlarga parollar jismoniy tavsiflar asosida identifikatsiya bo’lgan magnit tasma (chiziq)chani karta (ko’pincha parolni qo’shib, talab qilinadigan)ni o’z ichiga oladi. Masalan, barmoq izi, ko’z sho’r pardasi skanirlangan (nusxalangan) holda.
Texnologik yutuqlar, rivojlanish va xizmat ko’rsatish. Tashkilot texnikalarni sotib olish, rivojlantirish ustidan nazorat bo’yicha faoliyatni tanlashi va rivojlantirishi zarur. Ayrim tashkilotlar, boshqa tashkilotlar texnologiyani dasturiy taminlash paketlari yoki autsorsing mexanizmi orqali olishi mumkin bo’lgan holda, o’zlarining ichki texnologiyalarini ishlab chiqishlari mumkin. Agar tashkilot paketli dasturiy taminlashdan foydalansa ushbu paketlarni tanlash va realizatsiya qilish borasida siyosatga ega bo’lmog’i kerak. Agar tashkilot o’z ichki texnoogiyasini ishlab chiqsa va saqlasa, u hujjatlarga talablarga nisbatan siyosatga, tasdiqlashlarga talablar, o’zgartirishga so’rovnoma, shuningdek, o’zartirish kerakli tarzda qilinganligi yo’qliligini aniqlovchi mos holdagi bayonnomalar va testlarga ega bzlishi zarur.
Siyosat va protseduralarda mufassal (COSO 12-printsip)
Nazorat operatsiyalarining muhim printsipi tashkilotda siyosat bo’lishligi bo’lib, u umumiy chizgilarda nialar kutayotgani va siyosatni harakatga keltiruvchi protseduralarni tasvirlab beradi. Masalan, siyosat naqd pul olishi mumkin bo’lmagan tegishli xodimlarning bankdagi barcha schyotlarini har oyda tekshirib ko’rishni talab qilishi mumkin edi. Protsedura tekshirishning o’zi bo’lardi. Siyosatchilarga og’zaki yoki yozma ravishda xabar qilinishi mumkin, lekin har qanday holatda ham ular aniq javobgarlik va hisob o’rnatishlari lozim. Keyin, protseduralar jiddiylik bilan, izchil va tegishli hamda vakolatli xodim tomonidan o’z vaqtida bajarilishi kerak.
Ichki nazoratchining axborot kommunikatsion komponentlarini tariflang, uning printsiplarini sanab bering va har bir printsipga misol keltiring.
COSO komponenti : Axborot va kommunikatsiya
Tashkilot ichki nazoratidagi o’z majburiyatlarini bajarish uchun ichki va tashqi omillardan axborotlar olishga ehtiyojmand bo’ladi. Kommunikatsiya axborotlarni taminlash, ajratish va olish jarayoni hisoblanadi. Axborot tashkilotning ichida uzatiladi va tashkilotning mos keluvchi tashqi tomonlari bilan ikkiyoqlama aloqa bo’lishi lozim. Axborot va kommunikatsiyalar ichki nazoratning komponentlari tashkilot maqsadigiga erishishi uchun axborotlarni o’z vaqtida identifikatsiyalash, yig’ish va almashish jarayonida jarayonlariga taalluqli. U hisoblarni va hisob metodlarini hamda operatsiyalar bo’yicha hisobotlar tashkil etish tizimlarini, shuningdek, asosiy strategiyalar, muomala kodeksi va strategiyalariga o’xshash asosiy xabarlarni o’z ichiga oladi.
Mos keluvchi axborotlardan foydalanish (COSO 13-printsip)
Tashkilot ichki nazoratni saqlash va ishonchli moliyaviy hisobdorlikda o’z maqsadlariga erishish uchunmos keluvchi ichki va tashqi axborotlarni aniqlashi va olishi kerak. Masalan, tashkilot o’z xodimlaridan o’zlarini tashkilotining muomala standartlariga mos kelmaydigan tarzda tuzatishlarini, masalan, jurnalga aynan bir xil yordamchi xujjatlarsiz yozuv kiritishini so’rashdimi kabi davriy so’rovnomalar o’tkazio’i mumkin.bu tadkikot nazorat muxitini funksiyalanishini xakida axborotlar beradi va Boshqaruv ning zarur elementlari tastiklashda foydalanishi mumkin.ichki axborotlarning boshqa manbalari xisob tuzishni ichki elektron xatlarni yigilishlar buyurtmalari va xisobdorlik tuzimi uz ichiga oladi.
Axborotlarning tashqi maqolalariga misollar sanoatning illmiy tadqiqotga oid xisobotlarini shoshilinch yunalishda xabar yuuboruvchilarni uz ichiga oladi.
Ichki munosabatlar (СOSO 14-printsip)axborotlarni ichki uzatilishi butun tashkilot buyicha yuz beradi. Masalan, xamma xodimlar ichki nazoratning majburiyatlarini jiddiy qabul qilish zarurligi xaqida ochiq signal olishlari lozim. Bu aloqa yuuqori raxbariyat tomonidan davriy byulletenlar dam olish xonadonlariga plakatlar yoki yanada rasmiroq kammunikatsiyalar yordamida amalga oshirilishi mumkin ayrim xolatlarda aloqaning maxsus liniyasi xodim kanpaniya faoliyatida nimadir mos kelmaydiganligi haqida havotirda bulgan taqdirda, anonim yoki maxfiy xabarlar uchun zarur bo’ladi. Bu “xabar beruvchining funktsiyasi”deb atalib,anonim tarzda bulishi mumkin.bundan tashqari,ish beruvchi aybni fosh etuvchi xodimlarga qarshi noxush xatti xarakatlarda ishtirok etishiga yul quyilmasligi zarur.xabar qiluvchilarning dasturi audit buyicha qumitaga muxim etika va moliyavi masalalarni keltirishni o’z ichiga olishi kerak.Amalyotdagi ao’dit “Uilyam va Flora Xyuletlarning manaviy buzulishlari haqida hisobot: siyosatining o’z xabarchilaridan parcha “ o’zida xabar beruvchilar siyosatiga misol bulib,xizmatchilarning ishtiroki muxumligini taqiqlab xodim xabarchi rolida chikishidan qandaydir o’ch olishidan ko’rqish yo’k.
Tashqaridan murojat qilinadi (СOSO 15-printsip)
Tashkilotlar tashkilotning tashqi tomoni shchu jumladan,aktsinonerlar,ishdagi sheriklar,mijozlar va tartibga soluvchi o’rtoqlar bilan ikki yoqlama aloqa qilish zaruriyatiga ega.
Rahbariyatning tashqi aloqasi ichki nazoratining muhimligi va tashkilotning qimmatliklari xaqida xabarlar jo’natishi lozim.
Tashkilotlar shuningdek tashqi tomondagilarga tashkilotlar uchun axborotlar berishiga imkon yaratuvchi mexanizimlarga xam ega bulishi kerak. Masalan mijozlar mahsulotlar sifati xaqida qarama-qarshi aloqalarni taminlashi mumkin etqazib beruvchilarda sotilgan tovarlarga to’lovlar haqida savollar tug’ilishi mumkin v.b. Boshqa misol yirik chakana savdogarlar ko’pincha qo’lab etqazib beruvchilar bilan muomalada bo’ladilar. Chakana savdoning korxonalardan ko’plari agar sotivuchi kompaniyaning xarid bo’yicha agenti tomonidan biroq bir g’ayriqonuniy harakatini topsa u bevosita ichki audit bo’limi yoki boshqa mos keluvchi tomon bilan malumotlarni almashtirish mumkin.