CəFƏrov taleh vəZİR oğlu
Qondarma erməni soyqırımı faktların dili ilə
Yüklə 417,36 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qondarma erməni soyqırımı faktların dili ilə
Qondarma erməni soyqırımı faktların dili ilə 68 ediləcəyi bildirilsə də qiyamçılar buna inanmır, təslim olmaq əvəzinə dağ yollarından qaçaraq İran ərazisinə keçməyi daha məqsədəuyğun hesab edirdilər. Nəticədə ordunun Vana yeridilməsi ilə qiyam yatırıldı. Van qiyamında 418 nəfər müsəlman, 1715 nəfər erməni öldürülmüş, 363 nəfər müsəlman, 71 nəfər erməni yaralanmışdır (43, 29). Bu hadisədən sonra qiyamçılar öz təxribatçı əməllərinə ara verərək Sultan II Əbdülhəmid rejiminə qarşı müxalifətdə olan İttihad və Tərəqqi partiyası ilə iş birliyinə girdilər. Bu işdə Qərbi Avropa ölkələrindən maddi və mənəvi dəstək aldıqdan sonra 1903-cü ildə Daşnaq partiyasının fəalları II Sasun qiyamını həyata keçirdilər. II Sasun qiyamına Azər- baycanda törədilmiş qırğınlardan yaxşı tanıdığımız erməni qulduru Andranik başçılıq edirdi. Üsyanın miqyası günü-gündən genişlənərək Sasundan Vana qədər uzanan ərazidə yayılmağa başladı. Bu dəfə də qiyam ordu tərəfindən yatırıldı. Ermənilərin verdiyi məlumatlara əsaslansaq bu zaman 1132 nəfər türk və cəmisi 19 nəfər erməni öldürülmüşdü (42, 79). Ümumiyyətlə, XIX əsrin sonlarından vüsət alan erməni qiyamları Şərqi Anadolu türklərinin milli gene- fonduna çox ağır zərbə vurdu. Qondarma erməni soyqırımı faktların dili ilə 69 1.3. I Dünya müharibəsinin başlanması ərəfəsində İttihad və Tərəqqi hökumətinin ermənilərlə əməkdaşlığının Osmanlı imperiyası üçün acı nəticələri XIX əsrin 90-cı illərində Şərqi Anadoluda iri dövlətlərin, o cümlədən daşnaq erməni millətçi burju- aziyasının maddi və mənəvi dəstəyi sayəsində hökumətə qarşı baş vermiş qiyamların uğursuzluqla nəticələnməsi Daşnaqsütyun partiyasını apardığı siyasətinə yenidən baxılmasını labüd edirdi. Partiya sultan II Əbdülhəmid hakimiyyətinə qarşı mübarizə aparan ümumtürk inqilabi hərəkatında dayaq axtarmağa başladı. Ümumtürkiyə inqilabi hərəkatına rəhbərlik edən gənc türklərlə saziş bağlandı. Ermənilərin gənc türklərlə ilk əlaqələri 1895-ci ilə təsadüf edir. O vaxt gənc türklərin liderləri-Əhməd Riza və Murad Mizancı Londonda Əbdül Həmidə qarşı vahid cəbhə yaratmaq barədə danışıqlar aparılması məqsədi ilə qnçaqçılarla ünsiyyət qurmağa can atırdılar. Lakin gənc türklər erməni terrorçuları ilə hər hansı bir ümumi platforma tapmaq üçün çox səy göstərdilər. Bu onunla izah olunurdu ki, əsasən mühacirətdə fəaliyyət göstərən gənc türk müxalifəti öz ölkələri ilə əlaqədən məhrum olduqlarından və Türkiyədə şaxələnmiş təşki- lata malik olmadıqlarından təcili olaraq müttəfiqlər axtarırdılar, məqsəd isə ölkədə sultan əleyhinə cəbhəni gücləndirməkdən ibarət idi (4, I cild, 94-95). Qeyd etmək lazımdır ki, Sultan II Əbdül Həmid hakimiyyətinə qarşı Türkiyədəki bütün güclər bir ittifaqda birləşmişdilər. Bu işdə əsas hərəkətverici qüvvə Qondarma erməni soyqırımı faktların dili ilə 70 qərb dövlətləri və erməni komitəçiləri idi. Bu qüvvələr içərisində ən fəalı İttihad və Tərəqqi partiyası idi. Par- tiyanın təsisçilərindən olan Abdullah Cevdet bəy qısa vaxt ərzində partiyanın Nizamnaməsini işləyib hazırladı. Nizamnamədə sultan hakimiyyətinin devrilməsi üçün ölkədəki bütün qüvvələrin birləşərək rejimə qarşı vahid cəbhədə mübarizə aparılması, qüvvələr arasında qar- şılıqlı inamın və etimadın qorunub saxlanılması və digər məsələlər çılpaqlığı ilə göstərilirdi. Qısa vaxt ərzində imperatorluğun bütün bölgələrində hakimiyyətə qarşı təzyiqlər artmağa başladı. Həm ölkə daxilində, həm də ölkə xaricində rejim tərəfdarlarının sayı gündən-günə azalmaqda idi. 4 fevral 1902-ci ildə Parisdə toplanan Gənc türklərin I konqresində İttihad və Tərəqqi partiyasının 2 nüfuzlu lideri Prens Səhabəddin və Əhməd Rza bəy başda olmaqla türk nümayəndə heyəti ilə birlikdə erməni nümayəndə heyəti də geniş tərkibdə iştirak edirdi. Konqresdə bir sıra məsələlər müzakirə edilərək qərarlar çıxarıldı. Çıxarılan qərarlardan birində inqilabın uğurla nəticələnməsi üçün əcnəbi dövlətlərin müdaxiləsinə ehtiyac duyulduğu bildirilirdi. Erməni nümayəndə heyəti bu qərarın qəbul edilməsində canfəşanlıq etməklə yanaşı partiyanın liderlərindən olan Prens Səhabəddinin də yardımından faydalanmaq niyyətində idilər. Çünki, onun siyasi proqramına əsasən ölkə mərkəzə formal surətdə tabe edilməli, sonrakı mərhələdə imperiya ərazisi ayrı- ayrılıqda tam müstəqil idarəetmə sisteminə keçməli, özünəməxsus məhəlli idarələrə bölünərək idarə, əmlak, Qondarma erməni soyqırımı faktların dili ilə 71 ədliyyə sistemləri əsasında idarə olunmalı idi. Əgər gələcəkdə bu proqram yerinə yetirilərdisə ermənilər türklərdən öncə muxtariyyət, sonra isə müstəqil Ermənistan dövləti yaradılmasının razılığını alacaqdılar. Bu baxımdan ermənilər birmənalı olaraq Prens Səhabəddinin proqramını dəstəkləyirdilər. Belə olan halda partiya daxilində qütbləşmə meylləri yaranmağa başladı. Partiyanın təsisçilərindən olan Əhməd Rza bəy və gənc türklərin əksəriyyəti ölkəni parçalamağa sürük- ləyən belə bir qərarın qəbul edilməsi ilə razılaşmadılar. Bunun əksinə olaraq partiyanın ideoloqlarından olan Prens Səhabəddin erməniləri birmənalı olaraq dəstəkləyirdi. Nəticədə partiya daxilində fikirlər haçalan- mağa başladı. Bir qrup gənc türk Prens Səhabəddinin, digər bir qrup isə Əhməd Rza bəyin ətrafında toplaşmağa başladılar (126, 56). Gənc türklər hərəkatının ölkə daxilində və xaricində yaranmaqda olan yeni-yeni təşkilat və partiyalarla əməkdaşlıq etdiyi bir vaxtda Daşnaq cəmiyyəti plan- laşdırılmış proqram üzərində dayanaraq yerinə yetiri- ləcək bir sıra məsələlərin müzakirə edilməsini vacib saymaqla növbəti konqresin keçirilməsini təklif etdi. Həm Əhməd Rza bəy, həm də Prens Səhabəddin tərəfin- dən qəbul edilən təklifə baxılması üçün 27 dekabr 1907-ci ildə Parisdə Gənc türklərin II konqresinin açılması məq- sədəuyğun hesab edildi. 27 dekabrda toplanan konqresdə iştirak edən ermənilər tutduqları qeyri-konstruktiv möv- qedən “əl çəkərək” Osmanlı imperatorluğunun mülki və siyasi müstəqilliyini qəbul edir, digər tərəfdən xidmət Yüklə 417,36 Kb. Dostları ilə paylaş:
|