Çərxi-fəleyküm “Səudiyyənin pullarını necə

17

N 38(47) 09.10.2015

O

s man lı  im pe ri ya-

sı.  Bu  çox mil lət-

li  və  çox din li  türk 

döv lə ti  ta ri xin  ən 

bö yük  im pe ri ya la rın dan  bi ri 

və  bü tün  dün ya da  ya şa yan 

türk lə rin  qü rur  mən bə yi dir. 

Döv lə tin  əsa sı  1299-cu  il-

də oğuz la rın Qa yı bo yun dan 

olan  Os man  bəy  tə rə fin dən 

qo yu lub. Ba ni si nin Os ma no-

ğul la rı  Bəy li yi  ad lan dır dı ğı 

döv lət, son ra lar nə həng im-

pe ri ya ya çev ri lib – dün ya ta-

ri xi nə, si ya sə ti nə bö yük tə sir 

gös tə rib. Üç qi tə yə ya yıl dı ğı 

il lər də  ən  qüd rət li  döv rü nü 

ya şa yan  Os man lı  im pe ri ya sı 

ma hiy yət cə  əsa sı  Səl cuq lar 

tə rə fin dən  qo yu lan  Tür ki yə 

döv lə ti nin  ikin ci  mər hə lə si 

he sab olu nur. 

Os man lı  sul tan la rı nın  hə-

ya tı na 

nə zər 

sal maqda 

məqsədimiz bir türk im pe ri-

ya sı nın  ya ra nı şı,  möv cud lu-

ğu, dün ya gü cü nə çev ril mə si 

ki mi ta ri xi mə qam la rı bir da-

ha göz önü nə gə tir mək dir.

Os man lı ta rix çi lə ri nin Mu-

ra di-ra bi adı ilə təq dim et di yi 

17-ci  Os man lı  pad şa hı  və  96-

cı  is lam  xə li fə si  Sul tan  IV  Mu rad 

1623-1640-cı  il lər də  ha ki miy yət də 

olub.  O,  Os man lı  ta ri xi nə  İrə va nı 

və Bağ da dı fəth edən sul tan ki mi 

dü şüb.

IV  Mu rad  İs tan bul da   do ğul-

muş du.  O,  Sul tan  I  Əh mə din  əsl 

adı Anas ta si ya olan rum əsil li ar-

va dı Kö səm Sul tan dan olan oğ lu 

idi.

Mu ra dın  bö yük  qar da şı  Sul-

tan  II  Os man  Yed di qül lə  zin-

da nın da bir qrup ye ni çə ri tə-

rə fi n dən öl dü rül müş, əmi si 

I Mus ta fa tax ta çıx mış dı. I 

Mus ta fa int ri qa la rın qur-

ba nı  olub  taxt dan  en di-

ri lən dən  son ra  isə  sa-

ra yın  da xi li  qə ra rı  ilə 

Mu rad  ha ki miy yə tə 

gə ti ril di.

Tax ta  çı xan da  Mu-

ra dın cə mi 11 ya şı var 

idi...

İlk qa dın sul tan

IV  Mu rad  ha ki miy yə tə  gə-

lən də öl kə dəh şət li xa os için də 

idi.  Or du da kı  bir  çox  st ra te ji 

və zi fə lə ri  hə lə  də  əlin də  sax-

la yan  və  ha ki miy yə ti  qi yam-

la  təh did  edən  ye ni çə ri lə rin 

itaət siz li yi,  ən  təh lü kə li  düş-

mən  he sab  edi lən  Sə fə vi lə rin 

Bağ da dı ələ ke çir mə si, Qərb-

də  gün dən-gün dən  bö yü yən 

Avst ri ya  təh lü kə si,  Sə fə vi lə rin 

si ya si-ideolo ji da ya ğı olan Cə la li 

üs yan la rı, Ana do lu da mey dan su-

la yan qul dur dəs tə lə ri ye ni pad şa-

hı və ko man da sı nı çə tin və ziy yə tə 

sal mış dı.

Sul tan  Mu rad  tax ta  çı xan  ki mi 

ana sı  Kö səm  Sul tan  sa ra yın  ən 

yax şı  müəl lim lə ri ni  onun  tə lim-

tər bi yə si nə cəlb elə di. 11 yaş lı sul-

tan qı sa vaxt ər zin də çox şe yi öy-

rən mə li idi…

Oğ lu müəy yən ya şa ça ta na ki mi 

Kö səm Sul tan bir müd dət səl tə nət 

ana sı və zi fə si ni ic ra et di. Os man lı 

ta ri xin də ilk də fə idi ki, döv lə ti bir 

qa dın ida rə edir di. Bu dövr də im-

pe ri ya  anar xi ya ya,  qor xunc  xaosa 

sü rük lən di.  Bağ da dı  ələ  ke çi rən 

Sə fə vi lər bir müd dət son ra Mar di-

nə qə dər irə li lə di. Os man lı nə za rə-

tin də olan Krım, Yə mən, Li van və 

Mi sir də bö yük üs yan lar baş ver di.

Aba za Meh met Pa şa Şər qi Ana-

do lu da  iki  də fə  qi yam  qal dır dı. 

Qər bi  Ana do lu da  ti mar  sis te mi 

ifl  a sa  uğ ra dı,  yan lış  ver gi  si ya sə ti 

nə ti cə sin də xalq üs yan la rı bir-bi ri-

ni əvəz et mə yə baş la dı.

Sə fə vi lə rə qar şı təş kil edi lən hü-

cum la ra  baş çı lıq  edən  səd rə zəm 

Xos rov  Pa şa nın  uğur suz lu ğun-

dan  son ra  ye ni çə ri lər  1632-ci  il də 

sa ra ya  hü cum  edə rək  17  döv lət 

xa di mi nin edam olun ma sı nı tə ləb 

et di lər. Bu üs yan çox çə tin lik lə ya-

tı rıl dı.  Kö səm  Sul tan  ye ni çə ri lər lə 

da nı şı ğa ge dib, on la rın şərt lə ri ilə 

ra zı laş dı ğı nı bil dir di. La kin bu sa-

kit lik uzun sür mə di.

Bir  müd dət  son ra  da nı şıq lar da 

ve ri lən söz lə rə əməl olun ma dı ğı nı 

gö rən  ye ni çə ri lər  ikin ci  də fə  -  bu 

də fə da ha bö yük üs ya na qalx dı lar.

On la rın  tə ləb lə ri  için də  qə ri bə 

bir  bənd  var  idi.  Ye ni çə ri lər  id-

dia edir di lər ki, sa ray da Os man lı 

so yun dan  olan  şah za də lə rin  hə-

ya tın dan  na ra hat dır lar  və  in di ki 

sul ta nın  on la rı  öl dü rə cə yin dən 

qor xur lar.

Növ bə ti  uzun-uza dı  da nı şıq la-

rın  nə ti cə sin də  şey xü lis la mın  və 

və zi ri-əzə min za min li yi ilə ye ni çə-

ri lər ge ri çə kil di lər.

Ha ki miy yə ti nin  ilk  il lə rin də 

ana sı nın nə za rə tin də ol ma sı, döv-

lət iş lə rin də heç bir fi k ri nin nə zə-

rə alın ma ma sı IV Mu rad üçün əsl 

zə də ol du. Os man lı sa ra yı, sul ta-

nın ya şı nın az ol ma sın dan is ti fa də 

edib tez-tez qi yam qal dı ran ye ni-

çə ri lər  öz lə ri  də  bil mə dən  gə lə-

cək lə ri üçün çox qor xu lu düş mən 

bö yü dür dü lər.

Kö səm  Sul tan Ana do lu da kı  üs-

yan la rı  ya tırt maq  üçün  bö yük 

səy  gös tə rir,  da nı şıq lar  apa rır-

dı.  O,  anar xi ya  döv rün də  öl kə ni 

dir çəlt mək dən  öt rü  çox  əziy yət 

çək di. Kö səm Sul tan təx mi nən 10 

il  da vam  edən  ha ki miy yə ti  döv-

rün də  8  və zi ri-əzəm,  9  dəf tər dar 

də yiş dir di.

O, xalq ara sın da oğ lu nun nü fu-

zu nu  ar tır maq,  ha ki miy yə ti nin 

da yaq la rı nı  güc lən dir mək dən 

öt rü  ac lar  üçün  aş xa na  aç dı, 

müx tə lif  xey riy yə  təş ki lat la rı 

ya rat dı, bor cu uc ba tın dan həbs xa-

na ya  düş müş  məh kum la rın  borc-

la rı nı ba ğış la ya raq on la rı azad et-

dir di. Bü tün bu təd bir lər Os man lı 

sa ra yı nın xalq ara sın da kı nü fu zu-

nu xey li ar tır dı, üs yan la rı sən git di. 

Gənc sul tan 

idarəçili yi ələ ke çi rir

IV Mu rad özü nü ye tə rin cə güc-

lü və öl kə yə nə za rə ti ələ ala bi lə-

cək sə viy yə də hiss et mə yə baş la-

yan ki mi ye ni çə ri lə ri hər bi pa rad 

üçün  Sul tan  Əh məd  mey da nı na 

top la dı.  Gənc  sul tan  məq səd li 

şə kil də  hərb çi lə ri  mey dan da  bir 

xey li  göz lət di.  Sul ta nı  göz lə mə-

yi  özü nə  sı ğış dır ma yan  za bit-

lər dən  bi ri  bu na  çox  qə zəb lən di 

və  pad şah  əs gər lə ri  sa lam la yan-

da  ona  ya şı nın  az lı ğı nı  xa tır la-

dıb  IV  Mu ra dı  al çalt maq  is tə di.

Sul tan  bir  göz  qır pı mın da  qı lın-

cı nı  çı xa rıb  hə min  ye ni çə ri ni  or-

ta dan  iki  böl dü.  Bu  ha di sə  Os-

man lı  ta ri xi nə  düş dü.  Mu rad  öz 

qə tiy yə ti, sərt xa rak te ri he sa bı na 

bü tün ye ni çə ri lə ri qor xut du, on-

la rın öz ba şı na lı ğı na son qoy du.

Ha ki miy yə tə qar şı yö nə lən təh-

lü kə lə ri ara dan qal dı ran dan son-

ra  IV  Mu rad  ilk  ola raq  or du da 

və  mül ki  hə yat da  ge niş  ya yıl mış 

rüş və ti  ara dan  qal dır maq  üçün 

təd bir lər  gör mə yə  baş la dı.  O,  İs-

tan bul da  spirt li  iç ki ni  və  tü tü nü 

qa da ğan  et di.  Bu  ya sa ğın  sə bə bi 

isə 1631-ci il də İs tan bul da baş ve-

rən  yan ğın  idi.  Araş dır ma lar dan 

son ra  mə lum  ol muş du  ki,  yan-

ğın  tü tün  çə kən  sər xoş  ye ni çə ri-

lə rin diq qət siz li yi uc ba tın dan baş 

ve rib.

Pad şa hın  qoy du ğu  qa da ğa la ra 

əməl  olu nub-olun ma ma sı na  cid-

di  nə za rət  edi lir di.  Sul tan  Mu rad 

döv lə tin  əv vəl ki  nü fu zu nu  bər pa 

et mək  üçün  qa nun la rın  iş lə mə si-

nə,  qa da ğa la ra  əməl  edil mə si nə 

çox  həs sas lıq la  ya na şır dı.  Diq qət 

o  də rə cə də  cid di  idi  ki,  ya sa ğa 

əməl  et mə yən  ye ni çə ri lər  edam 

olu nur du lar.

Bu  sərt  təd bir lər  döv lə tin,  səl-

tə nə tin  əv vəl ki  nü fu zu nu  bər pa 

elə di və sa ray mü xa lifl  ə ri nin qar şı-

sın da Sul tan Mu ra dın ta be çi li yi nə 

ke çib, onun ida rə çi li yi ni qə bul et-

mək dən baş qa yol qoy ma dı. 

Hər bi uğur lar

IV  Mu rad  döv rün də  hər bi  sa-

hə də  ən  cid di  ha di sə  sə fə vi lər lə 

os man lı lar  ara sın da  baş  tu tan  və 

1623-1639-cu  il lər də  da vam  edən 

Os man lı-Sə fə vi  mü ha ri bə si  ol du. 

Bu  mü ha ri bə də  Os man lı  or du la-

rı İrə van sə fə ri ilə Şər qi Ana do lu, 

Axıs xa,  İrə van  və  Qaf qa zın  əhə-

miy yət li  his sə si ni  nə za rət  al tı na 

al dı lar. Ana do lu da sar sı lan döv lət 

nü fu zu nu  bər pa  et mək də  Bağ da-

dın fət hi bö yük əhə miy yət da şı dı.

IV  Mu ra dın  Ana do lu  yü rü şü-

nün baş qa bir tə rə fi  də var idi: Sul-

tan Sü ley man Qa nu ni dən son ra ilk 

də fə idi ki, pad şah Ana do lu əha li-

si nin qar şı sı na çı xır dı.

Sə fə vi lə rin  nə za rə tin də  olan 

Bağ da dın  fət hin dən  son ra  Sul tan 

Mu rad  çox  bö yük  si ya si  ma nevr 

elə di.  O,  sün ni  məz həb lə ri  için də 

ən  ge niş  ya yıl mış  tə ma yül  olan 

hə nə fi  li yin  ba ni si  –  İmam  Əzəm 

Hə nə fi  nin  mə za rı nı  zi ya rət  edə-

rək bur da kı sün ni lər ara sın da bö-

yük nü fuz qa zan dı, on la rı özü nün 

tə rəf da rı na  çe vir di.  Sün ni lər  onu 

Qüd sü  sə lib çi lər dən  xi las  et miş 

Sə la həd din  Əy yu bi  ilə  mü qa yi sə 

et di lər və Bağ da dı bir da ha Sə fə vi-

lə rə  ver mə mək  üçün  can la rın dan 

be lə ke çə cək lə ri nə and iç di lər. 

Şairi boğ du ran sul tan

IV  Mu ra dın  döv rün də  Os man-

lı da  çox  bö yük  alim lər,  elm-sə nət 

xa dim lə ri, şair lər ya şa yıb-ya ra dır-

dı lar.  On la rın  ara sın da  Nə fi ,  Əh-

məd  Çə lə bi,  Öv li ya  Çə lə bi  ki mi 

məş hur si ma lar var idi.

Ta nın mış  di van  şairi  Nə fi   həm 

də həcv lə ri ilə ta nı nır dı. O, öz döv-

rü nün döv lət adam la rı nı, sa ray xa-

dim lə ri ni ən acı dil lə tən qid edir di. 

Bu şeir lər Os man lı sa ra yın da cid di 

na ra zı lıq la qar şı la nır dı. Sul tan ona 

bir  ne çə  də fə  xə bər dar lıq  et sə  də, 

Nə fi   sar kazm la  do lu  həcv lər  yaz-

ma ğa da vam et miş, bun dan qə zəb-

lə nən  IV  Mu rad  1635-ci  il də  şairi 

boğ du rub öl dür müş dü.

Ölü mü

IV  Mu rad  1640-cı  il də  (28  ya-

şın da)  göz lə nil mə dən  və fat  et di. 

De yi lə nə  gö rə  o,  xəs tə  ya ta ğın da 

olan da be lə Av ro pa ya hər bi yü rüş 

ha zır lıq la rı gör ür müş.

IV Mu rad ölüm ya ta ğın da olan-

da  qar da şı  I  İb ra hi min  öl dü rül-

mə si ni əmr edib. La kin ölüm aya-

ğın da  olan  Mu ra dın  əm ri  ye ri nə 

ye ti ril mə yib  və  Mu rad  ölən dən 

son ra I İb ra him tax ta çı xıb.

Os man lı ta rix çi lə ri id dia edir ki, 

IV  Mu rad  qar da şı nın  da ya nıq sız 

bir  in san  ol du ğu nu  dü şün dü yü-

nə  gö rə  onun  öl dü rül mə si ni  əmr 

edib miş. O İb ra hi min ha ki miy yə tə 

gə lə cə yi təq dir də im pe ri ya nın par-

ça la na ca ğın dan qor xur muş.

İb ra hi min ne cə sul tan ol du ğu nu 

isə növ bə ti ya zı mız da bi lə cə yik...

MÖV LUD

Hakimiyyəti anasından 

alan sultan

---