Çərxi-fəleyküm “Səudiyyənin pullarını necə

16

N 38(47) 09.10.2015

(Əv və li ötən sa yları mız da)

Bu na  əla və  ola raq  Qən də har-

dan get miş baş qa bir el çi nin ədəb 

və  qa nu na  zidd  ola raq  sax la nıl-

ma sı və hu ma yun mək tu ba ca va-

bın  ve ril mə mə si

1

  xa qa nın  iz zət li 

və  cə lal lı  sa ra yın da  otu ran la rın 

nə zə ri nə  ça ta caq dır.  Yu xa rı da 

qeyd  olun muş  mü qəd di mə nin, 

sa diq  dost la rın  öz  diq qət lə ri ni 

Hin dis ta na  tə rəf  ye tir mə lə ri nə 

bais ol du ğu bir za man da adı çə-

ki lən  bö yük  pad şah  bü tün  qo-

şun la rı nı  Hind  öl kə si nin  uzaq 

yer lə rin dən  top la yıb  tam  ha zır 

və ziy yət də  və  söz lə  ifa də  olun-

ma yan  təm tə raq la  Şah ca ha na-

bad dan

2

 hə rə kət edib, Şah ca ha na-

ba dın  iyir mi  dörd  fər səx li yin də

3

 

Kər nal

4

 ad lı alın maz qa la və möh-

kəm  ha sar  dü zəl dib  mü ha ri bə 

apar maq əz mi ilə da yan dı və İla-

hi dər ga hı nın bu ni yaz mən di

5

 də 

sa ray da  otu ran la ra  xə bər dar lıq 

ver mək  məq sə di lə  Kər na lın  on 

beş fər səx li yin də ki mən zi lə da xil 

olan dan son ra Al la ha mü tə vək kil 

olub  zil qə dəül-ha ram  ayı nın  on 

be şin ci gü nü üs yan çı lar dan qi sa-

sı nı al dı və Tan rı nın kö mə yi ilə o 

hə ya sız gü ru ha od sa lıb dar ma da-

ğın et di. Onun xan la rı və əmir lə-

ri Hin dis tan or du su nun qırx min 

nə fə ri ilə dö yüş mey da nı na gi rib, 

si lah ilə can lı qüv və ni ələ ke çi rib 

pad şa hın top xa na sı na, dö yüş sur-

sa tı na və xə zi nə si nə yi yə lən di lər. 

Mə həm məd şah məğ lub olub öz 

qa la sı na sa lın dı. Üç gün dən son ra 

onun özü nü ye nik və ça rə siz hal-

da, sağ qa lan əmir lə ri və qo şu nu 

ilə  bir lik də  hu ma yun  or du ga ha 

gə tir di lər.  O,  Al la hın  dər ga hı na 

eh ti ya cı olan ilə gö rü şüb səl tə nə-

tin ta cı nı və mö hü rü nü təs lim et-

di. Biz isə hə min mən zil dən çı xıb 

Şah ca ha na ba da  yo la  düş dük  və 

ora ya da xil olan ki mi uzaq məm-

lə kət lər də  və  möh kəm  qa la lar da 

otur muş  bü tün  xan lar,  öz ba şı na 

iş gö rən, qa ra niy yət li fər man ve-

rən lər,  qo çaq  əmir lər  və  baş la rı 

rüş vət xor lu ğa qa rış mış ra cə lər ət-

raf dan itaət və ta be lik mə qa mın-

da pey da ol du lar. Bu öl kə nin vi la-

yət lə ri nin fəth edil mə si və iş lə rin 

qay da ya  sa lın ma sı  asan la şıb  tək-

mil lə şən dən bir az son ra İla hi dər-

ga hı na möh tac ola nın türk man və 

adı çə ki lən  pad şa hın  da  Türk ma-

niy yə üm mə ti nin və cə la lət li Gür-

ga niy yə sü la lə si nin nü ma yən də si 

ol duq la rı nı nə zə rə ala raq, bun dan 

əv vəl  ol du ğu  ki mi,  el  və  bir lik 

qay da sı ilə Hin dis tan pad şah lı ğı-

nı adı zikr olun muş o ali mə qa ma 

hə va lə  et dik  və  xüt bə  ilə  sik kə ni 

onun adı na dü zəlt dik.

  Ətək

6

  ça yı nın  şi mal  səm tin də 

yer lə şən Qəz nin və Ka bil şə hər lə-

ri Xo ra san məm lə kə ti nin şə hər lə-

rin dən dir lər, bu na gö rə də hə min 

di ya rın Sind vi la yə ti ilə və Ətə kin 

o  tə rə fi n də ki  qa la la rı  ilə  Təb bət

7

 

və  Kəş mi rin  sər həd din də ki  adı-

çə ki lən ça yın də niz lə əla qə si var, 

Bəh bə ha, Bə na di riy yə

8

 və ta be lik-

də olan qa la la ra qa tıb İran döv lə-

ti nin tor paq la rı na əla və et dik və 

sə fər  yü yə ni nin  dön də ril mə si nə 

əmr  ver dik.  İla hi  dər ga hı na  eh-

ti ya cı ola na məx sus məm lə kət lə-

rin için də önəm li yer tu tan Ətək 

ça yı nın ət rafl  a rı na da xil olan dan 

son ra  dost luq  mü na si bə ti mi zi 

nü ma yiş et di rə rək bu xə bə ri bil-

dir mək və mü zəff  ər rə yi yay maq 

üçün  el çi ni  hu ma yun  hü zu ra 

gön dər dik  ki,  Hin dis ta nın  nə-

fəs lə rin dən və bu bü töv lük də bir 

bus tan  olan  di ya rın  gül lə rin dən 

o dost rəh bə rin dər ga hı na çat dır-

sın. Hə min vaxt Si vas da kı el çi Əli 

Mər dan xan Fi li nin və fa tı xə bə ri 

sa ray da olan la rın ər zi nə ye tiş di. 

Bu sə bə bə gö rə, xa qan dər ga hı na 

ya xın bir əya nı, bu sa ray da uzun 

müd dət  xid mət  gös tə rən  və  sə-

fi r lik qay da la rı na bə ləd olan Xo-

ra sa nın  çarx çı ba şı sı  Ha çan  xan 

Çə məş kər ki  Əli  Mər dan  xa nın 

ye ri nə  tə yin  et dik  və  mər hu ma 

tap şı rıl mış iş lə ri ye ri nə ye tir mə-

yi  adı  çə ki lən  ali ca ha  hə va lə  et-

dik ki, Ha çan xan o hü dud lar da 

da yan mış dost la rı ilə yo la dü şüb 

ön cə dən  şərt lən miş  və  ge cik dir-

mə  dü yü nü  ilə  bağ lan mış  iş lə-

rin o ali döv lə tin mü şa vir lə ri nin 

kö mə yi ilə qə bul edil mə si nə nail 

ol sun.

  Dost  mək tu bun  boş  qal ma-

ma sı  üçün  son da  əla və  ola raq 

əq dəs

9

 hü zu ru nuz da və mü qəd-

dəs qar şı nız da qə bul mə qa mı na 

ye tiş mə si  ümi di lə  bə zi  əş ya la rı 

Hin dis tan  hə diy yə si  və  sov qa tı 

şək lin də gön də ri rik.

Mir zə Meh di xa nın bir 

tə bi bə yaz dı ğı mək tub

İn şal lah-təala, can qur ta ran hə-

kim  və  mə zac  ilə  hu şu  müali cə 

edən tə bib ka mil qüd rət əc za xa-

na sın dan və hər şe yi əha tə edən 

hik mət  şə fa xa na sın dan  gün dü-

zün  tit rət mə si nə  mey və lə rin  şə-

fa lı şər bə ti ilə və ge cə zül mə ti nin 

ba şağ rı sı na  ul duz la rın  dairə si, 

Ayın  pa rıl tı sı  və  sə da qət li  süb-

hün ağ sən də li ilə ça rə qı lır. Gö-

zəl  si ma lı  şəxs lər  və  İsa  si fət li 

zat lar  əmin-aman lı ğın  məh su-

lu nu  və  əbə di  ya şa ma ğın  hə yat 

mad də si ni  nuş  edə rək  ba ti ni 

dost lu ğun  üs tü nü  açıb  şərh  et-

mək dən  və  za hi ri  yol daş lı ğın 

ümu mi  cə hət lə ri ni  xa tır la maq-

dan  son ra  əs lin də  şə fa  ilə  ni cat 

qa nu nu nu əha tə edən və Rəb ba-

ni ka mil sə nə tin sir lə ri ni özün də 

sax la yan  ali  ger çək lik lə rə  əsas-

lan mış  müayi nə  rə yi ni  bil di rir-

lər.  Hə qi qə tin  mə lək lər  ba ğın da 

tə vaf  edən  hör mət li  xa dim lər 

can ət ra fın da kı tə vaf ye ri nə cən-

nət lə rin nu ru nu bəxş edər lər ki, 

kül liy ya tın (top lu nun) xü la sə si ni 

(məğ zi ni)  kə sib  ayır maq  müm-

kün ol sun və sev gi li lə rin qəlb lə-

ri şad lıq la dol du ğu mə qam lar da 

is tək lə ri nə  ye tiş dik lə ri  bu  şi rin 

an la rın  ba lı nı  dü zəlt miş  olur-

lar  ki,  arı  ki mi  öz  qa nad la rı  ilə 

əziy yə ti  uzaq laş dı rıb  na xoş la ra 

tə rəf  lütf  nə zə ri ni  sa la raq  on la-

rın dərd lə ri ni qo var lar və bir ne-

çə gü nə mey və tər kib li nə fəs lə ri 

və  sehr  ma hiy yət li  söh bət lə ri lə 

xəs tə ya ta ğı na dü şən lə rin və ziy-

yə ti ni  is lah  edə rək  dərd çə kən-

lə rin  ürək lə rin də ki  qə mi  dost 

sə mi miy yə ti  ilə  çı xa rıb  atar lar. 

Aşiq lə rin  kö nül lə ri ni  ra hat la da-

raq on la ra ay rı lıq gün lə ri nin ağır 

ağ rı la rı nı  səb rin  va si tə si lə  ara-

dan gö tür mək lə təs kin lik gə ti rib, 

hic ran za ma nı nın şid dət li aza rı-

nı dad ilə fər yad çək mə mə cu nu 

ilə  və  qan  için də  olan  ürək lə ri 

be hişt va ri  söh bət lər lə  tez  vaxt-

da  sa ğal dıb,  ya lan çı  söz lə rin 

bais  ol du ğu  il ti ha bın  hə ra rə ti ni 

bə rə kət  gə ti rən  dər man la rın  hə-

bi və ru ha ni məc lis lə rin rey ha ni 

şə ra bı  ilə  dəf,  qu lunc tut ma nın 

əziy yə ti ni  isə  ürə ka çan  və də nin 

gö zəl ra yi hə lə ri ilə rəf edib tək-

rar ömür ya şa ma ğın in ti za rın da 

qa lar lar. Hal-ha zır da sö zü ge dən 

yer dən və də yə xi laf yo lu ilə irə-

li lə yən lər  Bis tam  qə sə bə sin dən 

ke çib lər və sə da qət li yol daş lar la 

eti bar lı  dost lar  ürə ka çan  qon-

şu luq da  şən lən di ri ci  gö rüş lə  və 

mü ba rək hü zur da ra hat lan dı rı cı 

söh bət lə  bi zi  se vin dir mə yib lər, 

la kin  uğur suz lu ğun  acı  mad də-

si  bə dən də ki  kö nül də  yer  alan 

mə həb bə tin  va si tə si lə  or ta dan 

qal xar  və  bu  min val la  yas  ilə 

məh ru miy yə tin  qı rıq  par ça la rı 

da xil də ki  fə rəh  və  se vin cə  dö-

nər lər.  İn şal lah,  səh hə tin  dü zəl-

mə si  üçün  ye ri nə  ye ti ri lən  zi ya-

rət lər ilə iba dət lər qə bul edi lə cək 

və ni cat tap maq üçün ha zır la nan 

dər man  mə cu nu  qar şı da  qo yu-

lan  məq sə də  ye tiş di rə cək dir. 

Doğ ma və şə ra fət li söh bə tin fəl-

sə fə si  ru zi  gə ti rən dir.  Yol daş lıq 

se vin ci nin sə mi mi li yi, dost lu ğun 

möh kəm sağ lam lı ğı və nəb zi öy-

rən mə  mə sə lə sin də  bir lik  olan 

yer də in sa nın hər cə hət dən ka mil 

və  qü sur suz  da xi li  alə mi  ədəb-

ər ka nın  rəs mi  qa nun la rın dan 

uzaq laş ma ma ğa  kö mək  edər.

Bu nu  ərz  bu yu rub  giz li  fi  kir lə-

ri ağ lın fə ra sə ti nə hə va lə edə rək 

ad lı-san lı cə nab la rın ba şağ rı sı na 

sə bəb olan əta lət dən pəh riz edib 

ye lin gəz mə yin dən na saz lı ğın və 

ay rı lıq dan  mə za cın  kor lan ma sı-

nın  əmə lə  gəl di yi  gün lər də  ya-

zı şıb gö rüş mək hə yat cöv hə ri nin 

ən yax şı ha lı və kə dər mad də si-

ni  ara dan  gö tür mə yin  ən  yax şı 

yo lu dur.  Tə vəq qe miz  odur  ki, 

şə ra fət li  mək tub la rı  yaz maq dan 

öt rü qa ra mü rək kəb li qə lə mi və 

qüv vət lən di ri ci  cöv hər lə  do-

lu  ecaz kar  mi da dı

10

  ələ  al maq la 

sev gi li lə rin  qəlb lə ri nin  bir ləş-

mə si nə  və  dost  kö nül lə rin də ki 

xəs tə lik lə rin şə fa tap ma sı na nail 

olub  gö zay dın lıq  işa rə lə rin dən 

fay da la na raq  bir lik  qa nun la rı na 

riayət et sin lər.

1

 1737-ci il də Na dir şah adı müx-

tə lif mən bə lər də Mə həm məd 

Əli və ya Mə həm məd Hü seyn 

gös tə ri lən el çi ni Mə həm məd 

şa hın ya nı na gön də rib qırx 

gün dən son ra ca vab mək tu bu nu 

gə tir mə yi ona tap şır mış, la kin 

Mə həm məd şah ca vab ver mə yib 

hə min şəx si uzun müd dət Hin-

dis tan da sax la mış dır.

2

 Şah ca ha na bad (və ya Ca ha na-

bad) – Deh li şə hə ri.

3

 Fər səx (fər səng) – təq ri bən al tı 

ki lo met rə bə ra bər olan uzun luq 

öl çü sü, ağac.

4

 Kər nal – müasir Hin dis ta nın şi-

mal-qər bin də yer lə şən şə hər.

5

 Ni yaz mənd – möh tac, eh ti ya cı 

olan.

6

 Ətək – Sind (İnd) ça yı.

7

 Təb bət – Ti bet.

8

 Deh li ilə Kər nal ara sın da kı 

mən tə qə.

9

 Əq dəs – ən mü qəd dəs.

10

 Mi dad – qə ləm, ka ran daş.

(Davamı gələn sayımızda)

XVIII 

əs rin bi rin ci ya rı sı – Sə fə vi lər sü la lə si-

nin son döv rü və Na dir Şah Əf şar im-

pe ri ya sı nın möv cud ol du ğu qı sa müd-

dət Azər bay can ta ri xi nin ən gər gin və ma raq lı dövr lə rin dən 

bi ri dir. Bu da tə sa dü fi de yil ki, hə min dövr də ya zı lı və şi fa hi 

ədə biy yat, xət tat lıq, mi niatür sə nə ti in ki şaf edib, baş ve rən 

ha di sə lə ri əks et di rən sal na mə lər qə lə mə alı nıb. Na dir Şa hın 

mün şi si Mir zə Meh di xan Ast ra ba di məhz hə min döv rün ən 

eti bar lı sal na mə çi si sa yı lır. Onun mət buat da tam şə kil də ilk 

də fə işıq üzü gö rə cək ta ri xi sə nəd lər top lu sun dan iba rət “İn-

şa” əsə ri ni qə ze ti mi zin oxu cu la rı na təq dim edi rik.

Mirzə Mehdi xan 

Astrabadi və 

onun “İnşa” əsəri

---