Çərxi-fəleyküm “Səudiyyənin pullarını necə

15

N 38(47) 09.10.2015

Səməd AĞAOĞLU

(Əv və li ötən say la rı mız da)

An la şıl ma yan adam 

Bə zi  in san la rın  ta le yin də  nə 

qə ri bə  də yi şik lik lər  baş  ve rir! 

Co mərd dir, am ma xə sis ki mi ta-

nı nır.  Cə sur dur,  am ma  qor xaq-

lıq da  itt  i ham  olu nur.  Xə tib dir, 

am ma  gü lünc  və ziy yət də  qa lıb. 

Ən  gö zəl  fi  kir lə ri  söy lə yir,  la-

kin  de dik lə ri  sa yıq la ma  ki mi 

qar şı la nır.  Ara dan  bir  müd dət 

ötən dən  son ra  bir  di ri baş  adam 

hə min  fi  kir lə ri  alır,  özü nün  dü-

şün cə lə ri  ki mi  cə miy yə tə  sa tıb 

qa zanc yi yə si olur. 

Bi rin ci  Tür ki yə  Bö yük  Mil lət 

Məc li si nin  ste noq ra mın da  ta-

le yi  məhz  be lə  olan  bir  xə ti bin 

nitq lə ri nə  tez-tez  tə sa düf  et mək 

müm kün dür. 

A ta mın  ən  ya xın  dost la rın-

dan idi. İki si də türk çü, iki si də 

mil liy yət çi,  iki si  də  qərb çi  ki-

mi  ta nı nır dı lar.  Hətt  a  iki si nin 

də  üz lə ri  bir  az  bi ri-bi ri nin ki nə 

bən zə yir di.  Gur,  da ğı nıq  saç la rı 

dal ğa-dal ğa  axıb  çi yin lə ri nə  tö-

kü lən bu qa ra ya nız, çir kin baş da 

atəş lə pa rıl da yan iri göz lər in sa-

na eti mad və ya xın lıq his si təl qin 

edir di. 

Gənc li yin də  gö zəl  imiş,  çox 

gö zəl imiş! Təh sil al dı ğı Pa ris də 

qa dın la rın üzə rin də bü tün dost-

la rı nı  qıs qan dı ran,  hətt  a  on la rı 

özü nə düş mən edə cək də rə cə də 

qıs qan dı ran güc lü tə si ri var mış! 

Ya şa dı ğı  çox say lı  eşq  ma cə ra la-

rı nın  ən  so nun cu su  ilə  ev lə nib 

Tür ki yə yə  dön müş dü.  İn di  bu 

in cə gö rü nüş lü  qa dı nı  çox  çə-

tin lik lə  xa tır la yı ram.  Xəs tə  idi. 

Bəl kə də hə ya tı nın bar maq la sa-

yı la caq  il lə ri  qal mış dı.  Sol muş, 

əri miş,  can lı  köl gə yə  çev ril miş-

di. Am ma ye nə gö zəl idi! 

A ta mın  bu  dos tun dan  mil li 

ədə biy yat ta ri xi mi zə, mil li si ya si 

na tiq lik  sə nə ti mi zin  klas sik  nü-

mu nə lə ri ara sı na da xil edil mə yə 

la yiq çox lu fi  kir lər, kəl mə lər, ifa-

də lər qa lıb. Türk mil lə ti nə, türk 

or du su na  top dan  “Meh met cik” 

adı nı ilk də fə ve rən o ol muş du. 

Türk  kənd li si nin  an la ya  bil di yi 

dil də ilk şeir lə ri, ilk səh nə əsər lə-

ri ni ya zan ye nə də odur. 

Hə lə  bun lar  da  ha mı sı  de yil. 

Bi rin ci  Bö yük  Mil lət  Məc li sin də 

qərb li  ol maq,  Qərb  mə də niy yə-

ti nin  ide ya la rı nı,  müəs si sə lə ri ni 

qə bul  et mək  uğ run da  ən  inad la 

mü ba ri zə  apa ran lar dan  bi ri  də  o 

idi.  Qa dın la rın  ki şi lər lə  bə ra bər 

haq la ra sa hib ol ma sı nı, köh nə ifa-

də ilə de sək “təəd dü dü zöv ca tın” 

(ço xar vad lı lıq, bir dən ar tıq qa dın la 

ni ka ha gir mək – V.Q.) ara dan qal-

dı rıl ma sı nı  ilk  də fə  tə ləb  edən  də 

o ol muş du. Bu fi k ri ni Bö yük Mil-

lət Məc li si tri bu na sın dan mü da fi ə 

edər kən  zərb lə  ma sa la ra  vu ru lan 

yum ruq  səs lə ri,  “Sus!”  ba ğır tı la rı, 

hə də lər, fi  tə bas ma lar ara sın da aşa-

ğı da gə tir di yim hiss və sə nət do lu 

cüm lə lə ri  söy lə yə cək,  ən  baş lı ca sı 

isə di gər lə ri nə eşit di rə cək də rə cə də 

özü nə ha kim ol ma ğı ba car mış dı: 

“Əfən di lər,  yum ruq la rı nı zı  ma-

sa la ra,  ayaq la rı nı zı  dö şə mə yə  de-

yil, mə nim, bi zim, si zin, ha mı mı zın 

za val lı ana la rı mı zın, nə nə lə ri mi zin, 

qız la rı mı zın ba şı na vu rur su nuz!”

Hey hat!  Bi rin ci  Tür ki yə  Bö yük 

Mil lət  Məc li sin də  onu  an la ma yan-

lar  yal nız  əleyh dar la rı,  mü xa lif  fi -

kir li lər,  mü ha fi  zə kar lar  de yil,  həm 

də öz dost la rı idi. Hər tə rəf dən sə-

si nin  kə sil mə si,  sus du rul ma sı  is tə-

ni lir di. Elə bir za man gə lib çat dı ki, 

ar tıq baş da otu ran la ra yal va rıb söz 

is tə mək məc bu riy yə tin də qal mış dı:

“Bir cə kəl mə söy lə yə cə yəm, ri-

ca edi rəm, mə nə söz ve rin”. 

“Ar tıq  beş-al tı  kəl mə ni  be lə cə 

söy lə miş ol du nuz!”

Ət ra fı  bü rü müş  qəh qə hə lər 

ara sın da  da yan ma dan  “Söz  is-

tə yi rəm!  Söz  is tə yi rəm!”  –  de yə 

ba ğı rıb du rur du. 

Bi rin ci Mil lət Məc li si nin son məş-

hur si ma la rın dan bi ri, de yə sən, Xo-

ca Vəh bi Əfən di  özü də ara la rın da 

ol maq la  bü tün  mü ha fi  zə kar la rın 

qə ni mi ki mi ta nı nan bu xə ti bin nitq-

lə ri ni, çı xış la rı nı Xo ca Nəs rəd di nin 

eş şə yi ilə bağ lı əh va la ta bən zə də rək 

aşa ğı da kı lə ti fə ni da nış mış dı: 

Nəs rəd din  Xo ca nın  eş şə yi  bir 

dağ cı ğı rı ilə ge dər kən yan tə rəf-

də ki  uçu ru ma  yu var la nır.  Xo ca 

hey va nın  ayaq la rı nın  dör dü nü 

də qa nad ki mi çır pa raq uç ma sı na 

hey rət lə nir, “Bi zim eş şək nə gö zəl 

uçur!” – de yə ba ğı rır. Am ma bi ça-

rə eş şək bü tün sü rə ti, bü tün ağır-

lı ğı  ilə  ye rə  çır pı lıb  pa ram-par ça 

olan da  Xo ca  qaş qa ba ğı nı  tö küb 

de yir: “Uç ma ğı yax şı idi, təəsüf ki, 

ye rə qon ma ğı ba car ma dı”. 

Vəh bi  Əfən di  lə ti fə ni  da nı şıb 

söz lə ri ni be lə da vam edir di: 

“Bi zim  fi  lan kəs  də  sö zə  gö zəl 

baş la yır,  am ma  ne cə  qur ta ra ca-

ğı nı bil mir”. 

Ar va dı nın xəs tə li yi, Mil lət Məc-

li sin dən gör dü yü rəf tar, ət ra fın da 

ya ra nan an la şıl maz lıq ha lə si onu 

əv vəl dən də düş kü nü ol du ğu iç-

ki yə  da ha  çox  bağ la yır dı.  Bə zən 

gün lər lə evin dən çıx mır dı. İş ota-

ğı na qa pa nıb al ko qol la, lağ və is-

teh za  hə də fi  nə  çev ri lən  fi  kir lə ri, 

qı rıl mış qəl bi ilə baş-ba şa qa lır dı. 

Dum lu pi nar  Mey dan  Mü ha ri-

bə si nin    bi rin ci  il dö nü mü  bö yük 

tən tə nə ilə bay ram edil di. Atam mə-

ra si mə bö yük qar da şım Əb dür rəh-

mən lə  mə ni də apar mış dı. Bay ram 

tən tə nə lə ri bi tən dən son ra İs tan bu la 

ge dir dik. Sə hə rə ya xın va qo nun ko-

ri do ru na çıx mış dım. Qəfl  ə tən bir az 

ara lı da  iki  köl gə  gö zü mə  sa taş dı. 

Bi ri si di gə ri nin qo lun dan ya pış mış-

dı, ən ağır sö yüş lər sö yür, hə qa rət 

edir di.  Di gə ri  ya vaş  səs lə  “Da yan, 

qar da şım,  ba ğır ma,  ri ca  edi rəm, 

sus!”  –  de yə  yal var dıq ca  sö yüş 

sö yən  da ha  da  co şur,  bas qı la rı nı 

da ha da ar tı rır dı. Diq qət lə ba xan-

da qar şı da kı köl gə lər dən bi ri nin 

çox  məş hur  bir  şair,  sö yə nin 

isə  ata mın  dos tu  ol du ğu nu 

ba şa düş düm... 

O nu so nun cu də fə An ka-

ra da, gü nəş li bir pa yız gü nü 

Ka vakl də rə də ki evi nin bağ ça-

sın da gör düm. Mə ni ya nın da 

otur dub  qo lu nu  boy nu ma  do-

la dı. “Si zi də öz öv lad la rım qə dər 

çox is tə yi rəm” – de di. Bir az su sub 

dur duq dan  son ra  sö zü nə  da-

vam et di: “Mən xəs tə yəm. 

Çox xəs tə yəm. Ata na 

söy lə!”. 

Ü zü  da ha  çox  qa ra ya  ça lan 

sa rı  rəng də  idi.  Can lı  ske le tə 

bən zə yir di...

Din siz mü tə fək kir

Ha fi  zəm də, uşaq lıq il lə ri mə dair 

xa ti rə lə rin  ən  də rin  qa tın da  ya rı 

dad, ya rı qo xu, bir az səs, ciz gi lə ri 

si li nib get miş bir ne çə üz dən iba-

rət tab lo yat maq da dır. Ala qa ran lıq 

ko ri dor da  yum şaq,  is ti  bir  qa dın 

əli qo lum dan ya pışıb iti ad dım lar-

la mə ni ha ra sa apa rır. Sol tə rəf də 

da ya nı rıq. Bir aça rın qı fı lın işin də 

çev ril di yi ni  eşi di rəm.  Pən cə rə dən 

dü şən  işı ğın  xə fi f cə si nə  ay dın lat-

dı ğı otaq da bur nu ma al ma, ar mud 

qo xu su  gə lir.  Göz lə rim  rəfl  ər də 

pa rıl da yan  rəng bə rəng  mü rəb bə 

ba lon la rı na  sa ta şır.  Di var dan  sal-

xım-sal xım  su cuq lar  ası lıb.  Dö şə-

mə də, di var di bi nə dü zül müş ağ-

zı açıq  san dıq lar da  ərik  və  gi lə nar 

qu ru su, fın dıq, ba dam, ce viz rəng-

dən rən gə ça la raq dur maq da dır. 

Qa dın  cib lə ri mi  qu ru  mey və-

lər lə dol du rur. Do lab la rın bi rin-

dən  qəh və  fi n ca nı  boy da  şü şə 

qab  gö tü rüb  mə nə  uza dır.  Onu 

əli mə  alar kən  se vin cim dən  tit-

rə yi rəm.  Bu  çox  sev di yim  və  o 

za man  “mü rəb bə”  de di yi miz 

qa tı, ağız da saq qız ki mi çey nə nə 

bi lən  gi lə nar  ri ça lı dır.  Qa dı nın 

yum şaq əli üzü mü ox şa yır. “Ye-

nə də bir şey is tə yir sən mi?” – de-

yən şi rin sə si ni eşi di rəm. 

A zu qə an ba rı nın sa hi bi, qa dı nın 

əri  döv rün  çox  çe şid li  fi  kir  cə rə-

yan la rı ara sın da mü tə fək kir dü ha 

ol maq hə və si nə dü şən za man ət ra-

fı nın bir dən-bi rə ta ma mi lə bom boş 

qal dı ğı nın fər qi nə var mış dı. 

Həm yer li lik  ba xı mın dan  özü-

nə  ya xın  say dı ğı  dost la rın dan  bi-

ri - Zi ya Gö yalp mil liy yət çi fi k rin 

mür şüd lü yü nü, di gə ri - Sü ley man 

Na zif  üm mət və is lam çı lıq dü şün-

cə si nin rəh bər li yi ni çox dan əl lə ri-

nə  al mış dı lar.  Mil lət lər  və  din lər 

yı ğı nı  im pe ra tor lu ğun  ida rə çi lik 

mü va zi nə ti ni sax la yan bu mü hüm 

mə nə vi  post lar  iti ril dik dən  son ra 

ona ya az say lı mil lət lər dən özü nə 

ən  ya xın  say dı ğı  bi ri nin  rəis li yi, 

ya  da  bü tün lük də  mil lət  və  üm-

mət  an la yış la rı nın  yer li-dib li  in-

ka rı na  yö nə lən  fi  kir  cə rə ya nı nın 

bay raq dar lı ğı  mis si ya sı  qa lır dı. 

Bi rin ci  yo lu  tut ma ğa  cə sa rə ti  çat-

maz dı.  Odur  ki,  ikin ci  yo lu  se çib 

xal qı  özü nə  din siz  de dirt mək dən 

çə kin mə di. Ar tıq din siz li yi uğ run-

da dö yü şə cə yi ni qa yə ki mi qə bul 

elə yən dən  son ra  hə ya tı nı  da  də-

yiş dir mə yin zə ru ri li yi ba rə də dü-

şün mə yə baş la dı. Özü ki mi sa kit, 

bə yaz üz lü, ba lıq əti ki mi yum-

şaq bə dən li, az da nı şan, am ma 

çox  gü lən  bi rin ci  ar va dı nı  heç 

bir  sə bəb  ol ma dan  bo şa yıb  in cə, 

uzun boy lu,  hə mi şə  şux  gö rü nən, 

əri nin dost la rı ya nın da sı xıl ma dan 

gü lüb-da nı şan, hər yer də açıq fi  kir-

li və mə lu mat lı gö rün mə yə ça lı şan 

baş qa bir qa dın la ev lən di. Hə min 

gün dən  son ra  da  mən dən  ötə ri 

ya rı qa ran lıq ko ri dor da kı qı fı la sa-

lı nan  açar  sə si,  ala to ran  an ba rın 

dad lı  qo xu su,  o  rən ga rəng  qu ru 

ye miş lər hə mi şə lik yox ol du. 

A ta mın  dos tu  yal nız  bir  çox 

fi  kir lə ri nin ək sər hal lar da in san-

la ra,  cə miy yə tə,  onu  söy lə yən 

şəx sə nif rət do ğu ra caq də rə cə də 

yad  və  ya ban çı  ol ma sı  ilə  fərq-

lən mir di.  İn cə,  uzun  bo yu nun, 

en siz  çi yin lə ri nin  üs tün də ki  çi-

çək  lə kə lə ri  bü rü müş  qa ra şın 

üzü nün  çir kin li yi  ilə  də  diq qə ti 

çə kir di.  Çı xar dı ğı  məc muənin 

hər  sa yın da  bu  çir kin  üzün  bə-

zən bir, bə zən isə iki və ya da ha 

çox rəs mi müt ləq əks olu nur du. 

1

 Xo ca Veh bi Əfən di – Meh-

met Veh bi Çe lik (1862-1949) 

– türk din və si ya sət ada mı. 

Os man lı Məc li si-Mə bu sa nın, 

I və IV Tür ki yə Bö yük Mil lət 

Məc li si nin üz vü ol muş du. 

2

 Mus ta fa Ka mal Pa şa dö yü şə 

rəh bər lik et di yi üçün bə zən 

Baş ko mu tan lıq Mey dan Mü-

ha ri bə si də ad la nır. Ku tah-

ya ya bağ lı Dum lu pi nar ad lı 

yer də 1922-ci il av qus tun 

30-da baş la nan və türk lə-

rin yu nan lar üzə rin də tam 

qə lə bə si ilə ba şa ça tan son 

də rə cə mü hüm və ta le yük lü 

dö yüş əmə liy ya tı. 

3

 Əb dür rəh man Ağaoğ lu (1907 

-1955) – Əh məd Ağaoğ lu-

nun ikin ci oğ lu. Qre nobl da 

elekt rik mü hən dis li yi təh si li 

al mış, Tür ki yə nin elekt rik 

sə na ye si nin qu rul ma sın da 

iş ti rak et miş di.

4

 Sü ley man Na zif (1870-1927) 

– Os man lı im pe ra tor lu ğu nun 

son dö nə min də və Tür ki yə 

Cüm hu riy yə ti nin ilk il lə rin-

də ic ti mai fi  kir də yax şı ta-

nı nan şair, ya zı çı və ic ti mai 

xa dim.

Davamı gələn sayımızda

Tərcümə edən:

Vilayət QULİYEV, professor

A

zər bay can əsil li gör kəm li türk ya zı çı sı, si-

ya sət çi və döv lət xa di mi Sə məd Ağaoğ lu 

(1909-1982)  çağ daş  Tür ki yə də  me muar 

ədə biy ya tın    gör kəm li  nü ma yən də lə rin-

dən bi ri ki mi ta nı nır. Onun oxu cu la ra təq dim olu-

nan “Ata mın dost la rı” ki ta bın da ata sı, XX əs rin ilk 

onil lik lə rin də Azər bay ca nın və Tür ki yə nin fi kir hə ya-

tın da müs təs na xid mət lər gös tər miş Əh məd Ağaoğ-

lu nun (1869-1939) türk çü lük hə rə ka tın da, sə nət və 

si ya sət alə min də, ye ni Tür ki yə nin qu rul ma sı uğ-

run da  mü ba ri zə də  çi yin-çi yi nə  ad dım la dı ğı  bir 

sı ra  gör kəm li  şəx siy yət lə rin  port ret lə ri  ya ra dı-

lıb. Müəl li fin ad çək mə dən son də rə cə sə ciy yə-

vi  ciz gi lər lə  rəsm  et di yi  bu  port ret lər  öz lə ri nin, 

elə cə də Əh məd Ağaoğ lu nun hə ya tı nın, mü ba ri zə 

və ideal la rı nın bir sı ra xü su siy yət və key fiy yət lə ri ni 

aş ka ra çı xa rır.

Atamın 

dostları

---