Çərxi-fəleyküm “Səudiyyənin pullarını necə

“Səudiy yə li lə rin qü ru ru on la ra im-

kan ver mir ki, zi bil yı ğış dır sın lar, - de-

yə, sö zü nü da vam et dir di. – Biz bu nu 

hey van la rın öh də si nə bu ra xı rıq”.

Ke çi! Yer üzü nün ən bö yük neft kral-

lı ğın da. Bu mə nə dəh şət li gö rün dü.

O  za man lar  mən  neft  böh ra nın-

dan  çı xış  yo lu  ax ta ran  məs lə hət çi-

lər qru pun da idim.

Səudiy yə  Ərə bis ta nı nın  ta ri xi,  zo ra-

kı lıq və di ni fa na tizm lə do lu dur. XVIII 

əsr də yer li rəh bər Mə həm məd ibn Səud 

öz fəaliy yə ti ni if rat mü ha fi  zə kar vəh ha-

bi lər sek ta sın dan olan fun da men ta list-

lə rin səy lə riy lə bir ləş dir di. Bu çox güc lü 

bir itt  i faq idi və son ra kı iki yüz il ər zin-

də Səud ailə si və on la rın vəh ha bi müt-

tə fi q lə ri Ərə bis tan ya rı ma da sı nın Mək-

kə və Mə di nə ki mi mü qəd dəs şə hər lər 

də da xil ol maq la, əsas his sə si ni tut du. 

Səudiy yə  cə miy yə ti  onun  tə mə-

li ni qo yan la rın pu ri tan idealiz mi ni 

əks  elət di rir di,  or da  Qu ra nın  hər 

kəl mə si nə cid di riayət et mək va cib 

sa yı lır dı. Din po li si gün də beş də-

fə  na ma zın  əha li  tə rə fi n dən  qeyd-

şərt siz qı lın ma sı na nə za rət edir di.

Qa dın lar üz lə ri ni və baş dan-aya-

ğa bü tün bə dən lə ri ni ört mə yə borc-

lu idi lər. Ci na yə tə gö rə ve ri lən cə za-

lar çox qəd dar idi, açıq edam lar və 

daş qa laq adi bir şey sa yı lır dı. Ər-Ri-

ya da ilk də fə gə lən də sü rü cü mə nə 

de di  ki,  yer li  ba za rın  ya nın da  öz 

fo toapa ra tı mı, çan ta mı, hətt  a pul qa-

bı mı  açıq  ma şın da  ra hat ca  bu ra xıb 

ge də bi lə rəm, təəc cüb qal dım.

“Bur da  kim sə  oğur luq  et mə yi 

ağ lı na be lə gə tir məz, - de di. – Bur-

da oğ ru la rın əli ni kə sir lər”.

Elə  hə min  gün  sü rü cü  mən dən 

so ruş du  ki,  Çik-Çik  ad la nan  mey-

da na  ge dib  eda ma  ta ma şa  et mək 

is tə yi rəm mi? Bi zim if rat pu ri tan lıq 

sa ya bi lə cə yi miz şey lə rə vəh ha bi lə-

rin sa diq qal ma sı kü çə lə ri oğ ru lar-

dan tə miz lə miş di və bü tün ci na yət-

kar la ra ən sərt cis ma ni cə za tət biq 

edir di. Mən bu də və ti rədd et dim.

Səudiy yə nin  di nə  si ya sə tin  və  iq ti-

sa diy ya tın ən va cib ele men ti ki mi bax-

ma sı neft em bar qo su na əhə miy yət li bir 

töh fə ver di və bu töh fə bü tün Qərb dün-

ya sı nı sar sıt dı.  1973-cü ilin 6 okt yab rın-

da  (yə hu di lə rin  əsas  bay ram la rın dan 

bi ri olan Yom Ki pur da) Mi sir lə Su ri ya 

İs rail üzə ri nə hü cum et di. Bu, Okt yabr 

mü ha ri bə si  –  Ərəb-İs rail  mü ha ri bə lə-

rin dən dör dün cü sü, həm də ən da ğı-

dı cı sı idi və hə min mü ha ri bə 

bə şər  ta ri xin də  dün ya nın 

in ki şa fı na  ən  cid di  tə sir 

gös tə rən 

mü ha ri bə-

lər dən  bi ri  ol du.

Mi sir pre zi den ti Sə dat, Səudiy yə Ərə-

bis ta nı nın  kra lı  Fey sə lə  təz yiq  et di  ki, 

Bir ləş miş Ştat la rın İs rail tə rə fi n dən mü-

ha ri bə yə qo şul ma sı na, Sə da tın öz di liy-

lə  de sək,  “neft    si la hı”nı  işə  sal maq la, 

ma ne  ol sun.  Okt yab rın  16-da  İran  və 

Fars  kör fə zi nin  Səudiy yə  Ərə bis ta nı 

da da xil ol maq la, da ha bir ne çə döv lə ti 

nef tin qiy mət lə ri ni 70 faiz qal dır dıq la rı-

nı elan et di lər.

Ərəb  döv lət lə ri nin  sə na ye  na zir-

lə ri  və ziy yə ti  mü za ki rə  et mək  üçün 

 Kü veyt-Si ti yə  top laş dı lar.  İraq  nü ma-

yən də si  ABŞ-ın  ma raq la rı na  sar sı dı cı 

zər bə  en dir mə yin  qız ğın  tə rəf da rı  ki-

mi çı xış edir di. O, tək lif ver di ki, ərəb 

dün ya sın da  Ame ri ka nın  ma raq la rı nı 

tə min edən bü tün kom mer si ya qu rum-

la rı mil li ləş di ril sin, Bir ləş miş Ştat la ra və 

İs rail lə  dost  öl kə lə rə  neft  sa tı şı na  to tal 

em bar qo qo yul sun, ərəb ak tiv lə ri ABŞ 

bank la rın dan çı xa rıl sın. O, ərəb lə rin Bir-

ləş miş Ştat la rın bank la rın da olan he sab-

la rın da kı ma liy yə və saiti nin məb lə ği ni 

söy lə yir və de yir di ki, bu pul la rın ge ri 

çə kil mə si  öl kə də  elə  bir  çö kü şə  sə bəb 

ola caq ki, onu yal nız 1929-cu ilin pa ni-

ka sı ilə mü qa yi sə et mək müm kün dür.

Di gər öl kə lə rin na zir lə ri isə be lə ra-

di kal  ad dım la rın  tə rəf da rı  de yil di lər, 

am ma 17 okt yabr da on lar məh dud em-

bar qo va rian tı ilə ra zı laş dı lar. Bu təd bir 

neft is teh sa lı nın 5 faiz aşa ğı sa lın ma sı ilə 

baş la na caq dı. Bu nun da lın ca, em bar qo-

dan göz lə dik lə ri si ya si nə ti cə əl də olu-

na na ki mi, hər ay is teh sa lın da ha 5 faiz 

aşa ğı sa lın ma sı nə zər də tu tu lur du. Na-

zir lər ra zı laş dı lar ki, Bir ləş miş Ştat lar İs-

railin mü da fi əsi möv qe yin də dur du ğu 

üçün müt ləq cə za lan dı rıl ma lı, çox cid di 

em bar qo ilə üz-üzə qal ma lı dır.

Gö rüş də iş ti rak edən bir ne çə öl-

kə isə neft is teh sa lı nı 5 faiz əvə zi nə, 

10 faiz azal da ca ğı nı elan et di.

19 okt yabr da Nik son Konq res dən İs-

railə kö mək üçün 2,2 mil yard dol lar və-

sait is tə di. Er tə si gün Səudiy yə Ərə bis-

ta nı və di gər ərəb neft döv lət lə ri ABŞ-a 

neft sa tı şı na to tal em bar qo elan et di lər.

Netf  em bar qo su  1974-cü  il  mart 

ayı nın  18-də  ba şa  çat dı.  Bu  təd bir  o 

qə dər uzun sür mə sə də tə si ri əzə mət-

li  ol du.  Səudiy yə  Ərə bis ta nı  nef ti nin 

bir bar re li nin qiy mə ti 1,39 dol lar dan, 

1 yan var 1974-cü il də 8,32 dol la ra dək 

art dı...  Si ya sət çi lər  və  gə lə cək  döv lət 

xa dim lə ri 1970-ci il lə rin bi rin ci ya rı sın-

da al dıq la rı dər si heç vaxt unut ma ya-

caq. Son nə ti cə də hə min bir ne çə ay da 

də yən  zi yan  kor po ra tok ra ti ya nın  və 

onun  üç  sü tu nu nun  –  iri  kor po ra si-

ya lar,  bey nəl xalq  bank lar  və  hö ku-

mət lə rin -  möh kəm lən mə si nə xid mət 

et di, on lar bir-bi ri nə qa baq lar heç vaxt 

ol ma dı ğı qə dər ya xın laş dı lar. İn di bu 

ya xın laş ma nı güc lən dir mək la zım idi.

Em bar qo xa ri ci si ya sə tə ba xış la rı da 

əhə miy yət li  də rə cə də  də yiş di.  Uoll-

Strit və Va şinq ton əmin ol du lar ki, be-

lə bir şe yə da ha heç vaxt yol ver mək 

ol maz.  Neft  təc hi za tı nın  qo run ma sı 

əs lin də 1973-cü ilə dək də priori tet sa-

yı lır dı, am ma o ha di sə dən son ra ar tıq 

nev ro tik-qa ra ya xa  bir  ide ya ya  çev ril-

di.  Em bar qo  Səudiy yə  Ərə bis ta nı nın 

dün ya are na sın da bir oyun çu ki mi sta-

tu su nu  qal dır dı  və  Va şinq to nu  məc-

bur et di ki, kral lı ğın ABŞ iq ti sa diy ya tı 

üçün st ra te ji əhə miy yə ti ni eti raf et sin. 

Bun dan baş qa o, kor po ra tok ra ti ya nın 

li der lə ri ni  neft  dol lar la rı nın  ye ni dən 

Ame ri ka ya qay ta rıl ma sı üçün üsul lar 

tap ma ğa  va dar  et di.  Həm çi nin  on la-

rı  məc bu riy yət  qar şı sın da  qoy du  ki, 

Səudiy yə  re ji mi nin  dur ma dan  ar tan 

ka pi ta lı nı  ida rə  et mək  üçün  in zi ba ti 

və ins ti tu ti sional st ruk tur la ra dəh şət li 

eh ti yac  duy ma sı  fak tı  üzə rin də  da ha 

cid di dü şün sün lər.

Səudiy yə Ərə bis ta nı üçün neft qiy-

mə ti nin ar tı mı ilə əla qə dar əla və və-

saitin  axı nı  şüb hə li  bir  ne mət  ol du. 

O,  mil li  xə zi nə ni  mil yard lar la  dol lar 

və sait lə zən gin ləş dir di, la kin ey ni za-

man da  vəh ha bi lə rin  cid di  di ni  nor-

ma la rı nı  lax lat dı.  Var lı  səudiy yə li lər 

bü tün dün ya nı gə zir di lər. On lar Av-

ro pa  və  Bir ləş miş  Ştat lar da  mək təb-

lə rə, uni ver si tet lə rə ge dir di lər. Ba ha lı 

ma şın lar alır, ev lə ri ni qərb mal la rıy la 

dol du rur du lar.  Mü ha fi  zə kar  dün ya-

gö rü şü  öz  ye ri ni  ma te rializ min  ye ni 

for ma sı na  ver di  və  bu  ma te rializm 

gə lə cək  neft  böh ran la rı  prob le mi nin 

həl li yo lu nu gös tər di. 

Neft em bar qo su ba şa ça tan ki mi, Va-

şinq ton Səudiy yə Ərə bis ta nı ilə tex ni ki 

dəs tək, hər bi təc hi zat və təh sil sa hə sin-

də  da nı şıq la ra  baş la dı.  On la ra  iyir mi 

bi rin ci  yü zil li yə  da ha  mo dern  ke çid 

tək lif  olu nur,  gə lə cək də  em bar qo nun 

baş ver mə yə cə yi nə zə ma nət ver dik lə-

ri təq dir də bol lu ca neft dol lar la rı vəd 

edi lir di. Da nı şıq lar qey ri-adi bir təş ki-

la tın – Ame ri ka-Səudiy yə bir gə iq ti sa-

di ko mis si ya sı nın (Uni ted Sta tes-Saudi 

Ara bian Joint Eco no mic Com mis sion) 

ya ran ma sıy la nə ti cə lən di. JE COR adıy-

la  ta nı nan  bu  qu rum  ənə nə vi  xa ri ci 

yar dım  proq ram la rı na  da ban-da ba na 

zidd  idi  –  nə zər də  tu tu lur du  ki,  ye ni 

Səudiy yə Ərə bis ta nı nın fak ti ki in şa sı nı 

Ame ri ka şir kət lə ri elə Səudiy yə nin öz 

pul la rıy la hə ya ta ke çir sin.

Ümu mi  ida rə çi lik  və  ma liy yə  mə-

su liy yə ti nin ABŞ Xə zi nə dar lı ğı nın öh-

də si nə  düş dü yü nə  bax ma ya raq,  bu 

ko mis si ya çox müs tə qil idi. Axı hə min 

ko mis si ya,    iyir mi  beş  il  ər zin də  mil-

yard lar la  dol la rı  Ame ri ka 

Konq re si nə heç bir he sa bat 

ver mə dən xərc lə yə cək di. Bu 

işə  Ame ri ka  ma liy yə si  cəlb 

olun ma dı ğın dan, ABŞ  Xə zi nə-

dar lı ğı nın iş ti ra kı na bax ma ya raq, 

Konq res ko mis si ya nın fəaliy yə ti nə 

qə ti mü da xi lə edə bil məz di. JE COR-

un fəaliy yə ti ni ge niş araş dı ran-

dan son ra De vid Hol den və 

Ri çard  Cons  be lə  nə ti cə yə 

gəl di lər:  “Bu  mü qa vi lə 

Ame ri ka  Bir ləş miş  Ştat-

la rı nın nə vaxt sa Üçün-

cü  Dün ya  öl kə lə riy lə 

im za la dı ğı  sa ziş lə rin 

ən  əhə miy yət li si dir. 

Bu,  Bir ləş miş  Ştat la ra 

im kan ve rir ki, Kral lı ğa da-

ha də rin dən nü fuz edə rək 

özü nün qar şı lıq lı əla qə lər 

kon sep si ya sı nı  gə lə cək 

üçün da ha da möh kəm-

lən dir sin”.

(Davamı gələn 

sayımızda)

N 38(47) 09.10.2015

10

1974

-cü  il də  Səudiy yə 

Ərə bis ta nın dan olan 

bir  dip lo mat  mə-

nə  öl kə si nin  pay tax tı  Ər-Ri ya dın  şə kil lə ri ni 

gös tər di. Şə kil lər dən bi rin də hö ku mət bi na-

sı nın  lap  ya nın da kı  zi bil  qa la ğın da  ot la yan 

ke çi sü rü sü gö rü nür dü. Dip lo mat dan bu ba-

rə də so ru şan da al dı ğım ca vab mə ni hey rət-

lən dir di. O mə nə bil dir di ki, şə hə rin zi bil dən 

tə miz lən mə sin də əsas işi ke çi lər gö rür.

Con Perkins “İqtisadi killerin etirafl arı” sənədli romanı

“Səudiyyənin pullarını 

necə mənimsədik”

İl qar Əl fi nin araş dır ma la rı “Tam məx fi ” la yi hə sin də

Con Perkins

---