ÀÇЯÐÁÀJ†ÀÍ ÌÈËËÈ ÅËÌËЯÐ ÀÊÀÄÅÌÈJÀÑÛ FÎËÊËÎÐ ÈÍÑÒÈÒÓÒÓ azərbaycan

İşin elmi nəticəsi: Göründüyü kimi, Azərbaycan xalqının ən əziz bay­ramı olan Novruz milli dövlətçilik ənənələrimizin inkişafına həmişə xid­mət etmiş və bundan sonra da əbədi ideoloji dəyər kimi öz tarixi mis­siyasını yerinə yetirərək, milli varlığımızın inkişafına daim öz töhfəsini verəcəkdir.

İşin elmi yeniliyi: Təhlil göstərdi ki, Novruzun tarixi çox qədimdir. Təd­qiqatçılar bu tarixi nə qədər dərinə aparırlarsa, Novruz bayramının ta­ri­xi sanki tükənmir. Çünki bu, bir ilbaşı bayramıdır. İnsanlar ilin də­yiş­məsini ibtidai icma dövründən qeyd etmiş, soyuq, ərzaq qıtlığı, səfalətlə dolu qışdan sonra yazın gəlişini böyük bir sevinc hissi ilə qarşılamış və bunu müxtəlif mərasimlərlə qeyd etmişlər. İctimai-iqtisadi formasiyalar də­yişdikcə təqvim düşüncəsi daha da inkişaf etmiş, bu əsasda Novruz bay­ramı xalqların və onların dövlətlərinin həyatında öz yerini daha da möh­kəm­lətmiş, yeni-yeni adət və ənənələrlə zənginləşmiş, məzmun və forma­ca əlvanlaşmışdır. Bu tarixi-mədəni prosesdə Novruz hər bir xalqın öz milli həyat tərzinə, milli dünyagörüşünə, adət-ənənələrinə uyğun şəkillər al­mışdır. Elə bu səbəbdən də orta əsrlər tarixi mənbələrində Novruz bay­ra­mı hər xalqın öz milli ənənələri, o cümlədən hər xalqın öz dövlətçilik ənənəsi ilə bağlı bayram kimi təqdim edilməkdədir.

İşin tətbiqi əhəmiyyəti: Məqalə Novruz bayramı və milli dövlətçilik ənənələri məsələsinə həsr olunmuşdur. Məqalədə əldə olunan nəticələrin bu sahə ilə bağlı tədqiqatların aparılması üçün praktiki faydası vardır. Mə­qa­lədən Novruz bayramının tədqiqi zamanı nəzəri mənbə kimi də istifadə etmək olar.
Ə D Ə B İ Y Y A T

1. İmanquliyeva A. Novruz Şərq ölkələrində / Azərbaycanda Novruz (toplu). Toplayanı, nəşrə hazırlayanı və elmi redaktoru Azad Nəbiyev. Bakı: Çıraq, 2012, s. 51-57

2. Çəmənzəminli Y.V. Azərbaycanda zərdüşti adətləri / Y.V.Çəmən­zə­minli. Əsərləri. 3 cilddə, III cild. Məqalə, oçerk və xatirələr. Bakı: Elm, 1977, s. 82-89

3. Элиаде М. Аспекты мифа. Москва, «Академический проект», 2001, 240 с.

4. Allahverdiyev R. Azərbaycan təqvim miflərinin semantikası: Fil. üzrə fəl. dok. ...dissertasiya. Bakı, 2011, 158 s.

5. Бируни А. Избранные произведения. Том 1. Ташкент: Изда­тельст­во Академии Наук Узбекской ССР, 1957, 485 с.

6. Braqinskiy İ.S. Oçerk «Djamşid» / Mifı narodov mira. V 2-x to­max. Tom 1. Moskva: Sovetskaə gnüiklopediə, 1980, s. 372

7. Хаййам О. Трактаты. Москва: Издательство восточной лите­ра­туры, 1961, 339 с.

8. Rəşidəddin. Oğuznamə. Anadolu türkcəsindən Azərbaycan dilinə çevirən, ön söz və göstəricilərin müəllifi və biblioqrafiyanın tərtibçisi İ.M.Os­­manlı. Bakı: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası N-PB, 2003, 108 s.

9. Vəliyev K. Elin yaddaşı, dilin yaddaşı. Bakı: Gənclik, 1987, 280 s.

10. Azərbaycan tarixi. 7 cilddə, II cild. Bakı: Elm, 1998, 596 s.

11. Novruz Bayramı Ensiklopediyası. Tərtib edənlər: Bəhlul Ab­dulla, Tofiq Babayev. Bakı: Şərq-Qərb, 2008, 208 s.

12. Олеарий А. Подробное описание путешествия в Московию и через Московию в Персию. Москва: Императорского Общество Исто­рии и Древностей России при Московском Университете. 1870, 1038 (32) с.

13.Хождение купца Федота Котова в Персию. Москва: 1958, 111 с.

14. Şardən J. Parisdən İsfahana səyahət. Amsterdam. 1711. Bakı: Elm, 1994, 96 s.

15. Sarabski H. Köhnə Bakı. Bakı: Yazıçı, 1982, 253 s.

16. Qasımov C. Novruz bayramı milli-mənəvi dəyərlərin repressiyası kontekstində / Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər, XXXI kitab. Bakı: Nurlan, 2009, s. 14-23

17. İbrahimov M. Novruza layiqli hədiyyə / Azərbaycanda Novruz (toplu). Toplayanı, nəşrə hazırlayanı və elmi redaktoru Azad Nəbiyev. Bakı: Çıraq, 2012, s. 48-50

18. Nəbiyev A. Novruz sülh, dostluq və humanizm bayramıdır / Azər­baycanda Novruz (toplu). Toplayanı, nəşrə hazırlayanı və elmi redaktoru Azad Nəbiyev. Bakı: Çıraq, 2012, s. 72-80

19. Nəbiyev B. Novruz bayramınız mübarək / Azərbaycanda Novruz (toplu). Toplayanı, nəşrə hazırlayanı və elmi redaktoru Azad Nəbiyev. Bakı: Çıraq, 2012, s. 10-12

20. Paşayeva Ə. Novruz dünyanı bəzəyir / Azərbaycanda Novruz (top­lu). Toplayanı, nəşrə hazırlayanı və elmi redaktoru Azad Nəbiyev. Bakı: Çıraq, 2012, s. 13-15
NOVRUZ BAYRAMI VƏ MİLLİ DÖVLƏTÇİLİK ƏNƏNƏLƏRİ

X Ü L A S Ə

Novruz bayramının tarixi Azərbaycanın milli dövlətçilik ənənələri ilə həmişə sıx bağlı olmuşdur. Bu bayram mifoloji-əfsanəvi xarakterli qay­naqlarda Azərbaycan torpağı ilə bağlı təqdim olunur. Orta əsrlər tarixi qaynaqların, verdiyi bilgilərə görə, Novruz bayramı özünün dövlətçilik ənə­nəsi ilə bağlılığını sonrakı əsrlərdə daha da gücləndirmişdir. Bayram XX əsrə qədər Azərbaycanda böyük coşqu ilə qeyd edilmişdir. Şimali Azər­baycan Rusiya imperiyasının tərkibində olduğu XVIII-XIX yüzillik­lərdə çar hakimiyyəti bayramı rəsmi dövlət səviyyəsində qeyd etməsə də, onun xalq tərəfindən keçirilməsinə heç bir maneçilik törətməmişdir. XX əsrin əvvəllərində rus imperiyasında baş verən dalbadal inqilablar nəti­cə­sində çar höküməti çökmüş və Şimali Azərbaycanda qurulan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti də Novruz bayramına böyük əhəmiyyət vermiş, onu milli ideologiyanın qaynaqlarından biri hesab etmişdir. SSRİ dövründə Nov­ruz bayramı qadağan olunmuşdur. XX əsrin sonlarına doğru Şimali Azər­baycanın öz müstəqilliyinə qovuşması ilə Novruz bayramı da milli əsarətdən xilas oldu. Novruz bayramının 2009-cu ilin 30 sentyabrında YUNESKO-nun dünya xalqlarının qorunan qeyri-maddi mədəni irsi siya­hı­sına daxil edilməsi Azərbacan dövlətinin bütün dünyada böyük uğuru ol­du. Bu bayramın Azərbaycan dövlətçilik ənənələrinin inkişafında ən bö­yük rolu Birləşmiş Millətlər Təşkilatı Baş Məclisinin 64-cü sessiyasında martın 21-nin bütün dünyada «Beynəlxalq Novruz günü» elan edilməsidir.

Açar sözlər: Novruz, bayram, folklor, mərasim, millilik, dövlətçilik, ənənə

Novruz holiday and traditions of government

SUMMARY

The history of Novruz holiday was always connected with the natio­nal traditions of Azerbaijan.In mithes and legends show the connection of this holiday with Azerbaijani land.Aceording to the sourees of the middle ages Novruz holiday improved its connection with Azerbaijan traditions. Till XX c in Azerbaijan this holiday was celebrated with great intention.In XVIII-XIX c Azerbaijan was occupied by Russia and the Fzar govern­ment did not celebrate this holiday officially. In spite of this the people celebrated their holiday. As a result of revolutions which took place in the beginning of XX c. The Izar government collapsed and the Azerbaijan Democratic Republic wasestablished in Northerr Azerbaijan. The govern­ment paid a great attention to the celebration of this holiday and consi­dered it one of the sources of national ideology. During USSR the celebration of this holiday was forbidden. At the end of the XX c Nothern Azerbaijan regained its independence and Novruz holiday was freed from the national oppression. It became the greatest achiievment of Azerbaijan people when Novruz holiday was included into the list of the holidays of world peoples by UNESCO on the 30 th of September,2009. The greatest role of this holiday in the development of governing traditions of Azer­baijan is of its being declared at the 64th sessions of UNO as “Inter­national Novruz Day”.

Key words: Novruz, holiday, folklore, ceremony, nationalism, go­vern­ment, tradition.
Праздник Новруз и национальные государственные традиции

Резюме

История праздника Новруз всегда была тесно связана с нацио­наль­ными обычаями Азербайджана. В мифах и легендах показы­вает­ся его принадлежность к азербайджанской земле.Соглосно источни­ком средних веков,в последущие века праздник Новруз еще больше усилил свою связь с национальными традициями. До ХХ века В Азер­­­байджане этот праздник справили с большим торжеством. В ХВЫЫЫ-ХЫХ веках,когда Азербайджан был в составе России, царское власть не отмечала этот праздник на государственном уров­не. Но несмотря на это, народ продолжал отмечать свой праздник. В результате революций, произошедших в начале 20 века царская власть распалась. В Северном Азербайджане была основана Азер­бай­джанская Демо­кра­тическая Республика. Празднику Новруз уделя­лось большое внимание и он считался одним из национальных ис­точ­ников. В период СССР праздник Новруз запрещалось прово­дить. В конце ХХ в Северный Азербайджан вернул свою независи­мость и праздник Новруз был освобожден от национальной агрес­сии. Это стала боль­шим достиже­нием Азербайджана, когда 30 сен­тяб­ря 2009 года ЮНЕСКО включил праздник Новруз в список праздников наро­дов мира. Великая роль этого праздника в развитии государственных традиций Азербайджана является его провозглаше­ние как “Меж­ду­народный День Новруза” 21 марта во всем мире на 64-ой сессии ООН.

Ключевые слова: Новруз, праздник, фольклор, националь­ность, государственность, традиция

Məleykə MƏMMƏDOVA

AMEA Folklor İnstitutu

[e-mail]
“BƏNÖVŞƏ” UŞAQ OYUNUNUN TİPOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ XALQ İNANCLARI KONTEKSTİNDƏ
Məsələnin qoyuluşu. Xalq inancları kontekstində “Bənövşə” uşaq oyunu və onun tipoloji xüsusiyyətləri.

İşin məqsədi. “Bənövşə” uşaq oyununun xalq inancları konteks­tin­də araşdırılması, onun tipoloji xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi.
İnsanların həyatında uşaqlıq dövrü oynadıqları oyunların əhəmiy­yəti böyükdür. Belə ki, bu oyunlar uşaqların fiziki, əqli, psixi və sağlam inkişafında böyük rol oynamaqla yanaşı, həm də eyni zamanda onlara bir çox müsbət keyfiyyətlər, gözəl vərdişlər qazandırır. Belə oyunlardan biri də “Bənövşə oyunu”dur. Oyun iki dəstə və ya komanda arasında aparılır. Dəstə üzvləri bir-birinin əllərindən yapışaraq rəqib komanda ilə üz-üzə dururlar. Bu oyun diqqət, bacarıq və məharət tələb edir. Oyunda əsas məq­­səd rəqib dəstənin bəndini qırmaq, üzvlərini ələ keçirməklə öz gücünü artırmaq, rəqibi məğlub etməkdir. Ona görə də oyun zamanı rəqib ko­manda tərəfindən onlara hücum edib səfi (bəndi) yarmaq üçün elə uşaq-oyun­çu seçməyə çalışılır ki, o bu işin öhdəsindən gələ bilməsin. Oyunun maraqlı cəhəti də burasındadır ki, hücumçunu seçmək rəqib komandanın öh­dəsinə buraxılır. Əgər rəqib komanda qüvvələrin nisbətini düzgün müəyyənləşdirə bilirsə, ilk həmlələrdən zəif oyunçuları ələ keçirə bilirsə, rəqibə fiziki və mənəvi zərbə vurmuş olur. Bu da özlüyündə oyunun gələ­cək taleyini çox zaman rəqib komanda üçün çıxılmaz vəziyyətə gətirir. Göründüyü kimi, oyun uşaqları həyatla üzləşdirir. Necə ki, həyat müba­ri­zə­lərlə doludur, oyun da elə. Gücü, bacarığı olan oyunda yaxşı mübarizə apararaq qalib gəlir. Həmçinin oyun iki qrup halında oynanıldığı üçün hər kəs öz dəstəsinin qalibiyyəti uğrunda mübarizə aparır. Bu da uşaqlarda mübarizlik, şücaətlə yanaşı, birlik, komanda ruhunu aşılayır. XIX əsrdə qeydə alınmış və şimal-qərb rayonlarımızda “bənövşə, bənövşə”, “qıy­qı­lınc”, “qınqılış”, “mənöğşə” (2, 222-223) kimi adlarla da bilinən bənövşə oyunu bu gün də uşaqlar tərəfindən sevilərək oynanılmaqdadır.

Oyunun oynama qaydası: “Bənövşə” uşaqlıq dövrünün unudul­maz hadisələrindən biri kimi insanın əqli inkişafı ilə birlikdə fiziki cəhətdən sağlam və gümrah böyüməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edən oyun növlərindəndir. Bu oyun Azərbaycanın demək olar ki, bütün böl­gələrində - Naxçıvanda (7, 452), Şəkidə (5, 415), Qarabağda (13, 43), Göyçədə (3, 748), İrəvan çuxurunda (4, 433), Ağbabada (6, 241) və b. yer­lərdə geniş yayılmışdır. Həmçinin bənövşə oyunu Anadoluda (9, 204) da uşaqlar tərəfindən sevilir və maraqla oynanılır. Oyunun Anadolu və Azər­baycan variantını nəzərdən keçirərkən məlum olur ki, hər iki məkan­da oynama qaydaları, demək olar ki, eynidir. Fərqlilik sadəcə oyunda söy­lənən təkərləmələrdə müşahidə olunur. Hər iki variantda oyun belədir: Uşaqlar bərabər sayda iki dəstəyə ayrılır və hər iki dəstə bir-birindən 10-15 m məsafədə üzbəüz dayanıb əl-ələ tuturlar. Sonra isə hər iki dəstə bir-biriylə deyişməyə başlayır:

I dəstə deyir: ‒ Bənövşə,

II dəstə cavab verir: ‒ Bəndə düşər!

I dəstə: ‒ Bizdən sizə kim düşər?

II dəstə: ‒ Adı gözəl, özü gözəl filankəs və ya sizdən bizə filankəs düşə (qarşı dəstədəki oyunçularından birinin adını söyləyirlər). Azərbay­can variantından fərqli olaraq Anadolu variantında isə oyunun sözləri belədir: “Mənəkşə, məndilim yerə düşə (və ya məndilim köşə- köşə), bizdən sizə kim düşə?”. Hər iki variantda adı çəkilən oyunçu qaçaraq qar­şı dəstədə əl-ələ tutan iki nəfərin əllərini bir-birlərindən ayırmaq məqsədi ilə bərk vurub keçir. Əgər güc verərək vurduğu iki uşağın əllərini ilk vuruşda aça bilirsə, oradan istədiyi birini özü ilə dəstəsinə aparır. Ayıra bilməsə, özü həmin dəstədə qalır. Hansı komanda uşaqların hamısını öz dəstəsində saxlaya bilsə, o dəstə oyunda qalib gəlir və oyun bitmiş olur.

Azərbaycan variantlarında olan bəzi fərqliliklər: Bənövşə oyun qaydası, demək olar ki, Azərbaycanın bütün bölgələrində eynidir, fərq isə daha çox oyuna hazırlıq mərhələsi ilə oyundakı deyişmənin sözlərində görülür. Bir sıra mənbələrdə (2, 196; 9, 47) “Bənövşə” oyununun hazırlıq mərhələsində uşaqların “Halay-halay” çəkərək iki dəstəyə ayrıldıqları və hər bir dəstənin özlərinə bir başçı (və ya molla) seçməklə oynanıldığı məlumdur.

Filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Əjdər Ağayevin “Ümum­təhsil məktəblərində xalq oyun ənənələrindən istifadə metodik vəsaiti”ndə göstərdiyi variant isə digərlərindən xeyli dərəcədə fərqlənir. Buradakı fərq­lilik əsasən bir dəstənin oğlanlardan, digərinin isə qızlardan ibarət ol­masıdır. Başqa bir fərqli cəhət isə oyunda oğlanların qızlara müraciətlə söylədiyi təkərləmədə görülür:

A qızlar, haqlı qızlar.

Ay quş qanadlı qızlar,

Bənövşə, bəndə düşər,

Bizdən sizə kim düşə. (10, 73)

Yuxarıda qeyd edilən dəstələrdən birinin qızlardan, digərinin isə oğ­lanlardan olması və söylənən təkərləmənin başqa bölgələrimizdə oyna­nı­­lan variantlardan tamamilə fərqlənməsinə diqqət çəkilsə də təəssüf ki, bu variantın hansı bölgəyə aid olması barədə məlumat verilməməsi ilə əla­qə­dar olaraq bu hissələrdəki fərqliliyin sonradan dəyişikliyə uğrama­ma­sı­na şübhə doğurur. Bu variantda oyuna hazırlıq mərhələsi də digər bölgə­lə­ri­mizə görə fərqlidir: Əvvəlcə oyunçulardan daha fəal olan iki nəfər lider se­çilir. Qalan oyunçular isə iki-iki aralarında özlərinə şərti adlar (gül, çi­çək, şir, pələng kimi) qoyurlar və başçıların yanına yaxınlaşaraq belə deyirlər:

‒ Halay-halay, ay bəy!

‒ Aldım salay – deyə bəylərdən (başçılardan) biri cavab verir.

‒ Gül kimə, çiçək kimə?

Başçılardan biri gülü, digəri isə çiçəyi seçir, bu şəkildə davam edə­rək uşaqlar başçılar arasında bölünərək iki dəstədə təmsil olunur (10, 130). Ə.Ağayevin göstərdiyi variantdakı hazırlıq mərhələsi eyni ilə Nax­çı­van bölgəsindəkinə bənzəyir. Hazırlıq mərhələsində başçılar tərəfindən seçiləcək oyunçuların özlərinə şərti adlar qoymalarının səbəbi isə başçılar tərəfindən ən güclü oyunçuların bilinməməsi üçündür. Bundan sonra oyu­nun oynanma qaydası, demək olar ki, eynidir, bəzi fərqliliklər isə oyun­dakı deyişmənin son sözlərindədir. Belə ki, “Adı göyçək, özü göyçək fi­lan­kəs” yerinə bəzən qızlara “Başı yaylıqlı, qəddi sərv, boyu uca, yanağı qır­mızı, dodağı püstə, dərdini çəkdiyim filankəs”, yaxud “Qırmızı koftalı, yaşıl tumanlı, rəngi od tutub yanan, gözəl filankəs” (10, 130) deyə mü­ra­ciət olunur. Oğlanların isə adlarının əvvəlinə “Qorxu bilməz, ürəkli, özü aslan biləkli”, yaxud “ədalı-hoqqalı, beli nazik toqqalı” və yaxud “Yerişi ağır, duruşu ağır, özü aslan biləkli”, yaxud “yerişi ağır, özü fağırlardan fağır” (10, 131) və s. kimi təşbihlər əlavə edərək oyunçunu özünəməxsus xü­susiyyətlərlə təqdim edirlər.

Şəki variantında da oyunun sözləri digər bölgələrimizə görə fərqlidir:

I dəstə: ‒ Qıy qılınc, qıy qılınc.

II dəstə: ‒ Qınnan qılınc (və ya – Qıyma qılınc)

I dəstə: ‒ Ox atdım.

II dəstə: ‒ Oğru tutdum.

I dəstə: ‒ Bənövşə.

II dəstə: ‒ Bəndə düşə.

I dəstə: ‒ Sizdən bizə, bir qız düşə. Adı gözəl , özü gözəl , Aysel xa­nım, bu qol üstə.

Adı çəkilən oyunçu qaçaraq bəndi qırmağa çalışır. Oyunçu bəndi qı­ra bilirsə dəstə üzvləri tərəfindən alqışlanır, əgər bəndi qıra bilmirsə, onda öz dəstəsinin oyunçuları ona qarğış edirlər:

Yer də haram olsun sənə!

Göy də haram olsun sənə!

Yediyin halva çörək,

O da haram olsun sənə! (5, 415)

Oyunun mahiyyəti: “Bənövşə” oyunu adını yazın gözəl qoxulu, lətif çiçəyi olan bənövşədən almışdır. Ümumiyyətlə, bənövşə motivindən istər xalq ədəbiyyatında, istərsə də klassik, divan və yeni ədəbiyyatda hər zaman geniş istifadə olunmuşdur. Belə ki, bənövşə haqqında ədəbiyya­tı­mız­da çoxlu şeirlər yazılmış, hekayə və əfsanələr söylənmişdir. Farsca “bənəfşə” sözündən götürülmüş bənövşə Anadolu türkcəsində də “menek­şe” olaraq bilinir. Çiçəkləri müxtəlif rəngli, yarpaqları ürək formasında olan bir və ya çoxillik gözəl qoxulu, yazda bitən bəzək bitkisidir. Yerə, tor­pağa yaxın olması və boynunun büküklüyü ilə digər çiçəklərdən fərqlənir. Daha çox bənövşəyi, ağ və mavi rəngli növləri vardır.

Bənövşənin divan ədəbiyyatında şairlərin diqqətini çəkən xüsusiy­yət­ləri onun qısa boylu, gözəl qoxulu və tac yarpaqlarının yerə yaxın ol­ması, kiçik və qıvrımlı forması, rəngli görünüşü, çiçəklərinin baharda aç­ması və çətin şəraitə dözümlü olmasıdır. Bütün bu xüsusiyyətləri ilə bə­növ­şə klassik türk şeirində sevgilinin saçı, zülfü, kakülü və aşiq üçün əsas bir bənzətmə elementi olaraq qiymətləndirilmişdir. Divan şairləri bənövşə ilə daha çox insanın bədən üzvləri arasında əlaqə qurmağa çalışmışlar (18). Belə ki, sevgilinin xalı bənövşəyə, saçları isə dəstə-dəstə bənövşəyə bənzədilmişdir. Xüsusilə türk klassik ədəbiyyatında rəng və qoxu cəhət­dən müşkə bənzədiyi üçün müşklə edilən təşbihlər bu çiçəklə də edil­miş­dir. Küləyə müraciət edərək sevgilinin bənövşə saçlarını dağıdaraq gözəl qoxularını gül baxçasına yaymağını istəyən Ahmedinin şeirində biz bunu aydın görə bilirik:

Dağıt, mənəkşə saçları gül yanaq üstünə,

Saçgil abirü-ambəri gülzarə, ey səba! (20)

Karamanlı Nizami isə bənövşənin boynunun bükük olmasını sev­gi­linin cavan və gözəlliyini bildirən üzündəki incə tüklərin (heyva tüklərin) qəmini çəkməsi ilə əlaqələndirirdi:

Xəttin qəmiylə qəddi büküldü mənəkşənin,

Görməzmisən ki başı ayağındadır dəxi (14, 305).

Xalq ədəbiyyatında istər aşıqların şeirlərində, istərsə də xalq mah­nı­larında, inanc və əfsanələrdə aşiqin yardan ayrı olması ilə bənövşə ayrı­lıq simvolu kimi verilir. Aşıq Qurbaninin məşhur “Bənövşə” şeiri buna nümu­nədir. Belə ki, şeirin ilk sətirlərində yazda bənövşə dərməyin bir adət olduğu və şairin gözəl pəridən də bənövşə dərməsini istədiyini görü­rük. Sonrakı misralarda isə şair sevgilisindən ayrı olduğunundan giley­lən­diyini və bənövşənin də boynunun büküklüyünün səbəbini ayrılıq çəkmiş ola biləcəyi ilə əlaqələndirdiyini görürük:

Başına döndüyüm ay qəşəng pəri

Adətdir, dərərlər yaz bənövşəni!

Ağ nazik əlinlə dər dəstə bağla,

Tər buxaq altında düz bənövşəni.

Qurbani der, konlüm səndən sayrıdır,

Nə etmişəm yarım məndən ayrıdır.

Ayrılıqmı cəkmiş boynu əyridir ,

Heç yerdə görmədim duz bənövşəni (28).

Aşıq Şəmşir də bənövşənin boynunun büküklüyünə üzülərək, bu cür gözəl və lətif çiçəyi kimin incitdiyini və ona yara vurduğunu qəmgin misralarla dilə gətirmişdir:

...Aşıq Qurbanidən qalıb nişanə,

Torpaqdı bizə də, ona da ana.

Boynunu pərişan əyməsin yana,

Salmasın qəlbimi dərdə bənövşə.

Nədəndi lalanın bağrında qara,

Bu lətif çiçəyə kim vurub yara.... (23, 1)

Simvolik baxımdan isə bənövşə alçaq könüllülüyü ifadə edir. Ağ bənövşə məsumiyyəti, mavi bənövşə sədaqəti, bənövşəyi rəngli bənövşə isə özünü bilmə, ən ali şüurluluğu təmsil edir (27). Qaqauz türklərində isə bə­növşə gənc qızın simvoludur. (21) Qazax rəvayətində bənövşə ögey ana­lı yetim qızdır.

Xalq inanclarına görə isə yuxuda bənövşə görmək, yuxunu görənin bilikli və uzun ömürlü olacağına, pula, eşqə işarədir. Yuxu yozmaları za­manı bənövşə həmişə xeyirə yozulur (25). Yenə xalq inanclarına görə əgər yağış yağanda bənövşə yığılsa, yağış iki qat artar (26).

Adət-ənənələrimizə görə isə yaz fəslinin gəlişi münasibəti ilə xalqı­mız, xüsusi ilə də uşaq və yeniyetmələr üçün “Bənövşə günü” başlayır. Ya­zın nübarı olan bənövşələri yığıb dəstə-dəstə bağlayıb evə qoyurlar ki, gözəl qoxularını evə yaysın və beləliklə, baharın xoş, təravətli gəlişi hər kəs tərəfindən hiss olunsun. Eyni zamanda sevgililərə də bənövşə yığıb, dəstə-dəstə bağlayıb aparmaq qədim adətlərdəndir. Biz bu adəti Aşıq Rəcəbin şeirinə yazılmış xalq mahnısında daha aydın görə bilirik:

Qızılgül sənə mayıldı istəyir görə bənövşə,

Qoymazlar ömrü uzana gözəllər dərə bənövşə.

Şuxlux ilə oynayıban sədr üstə sərə bənövşə,

Əcayibdi qoxun bənzər miskə ənbərə bənövşə,

Bağlamışam dəstəbədəstə aparım yara bənövşə. (22)

Qızlar isə bənövşəni saçlarına düzərlər. Yazın, baharın gəlişi ilə təbiətin canlanmasına səbəb olub xoş əhval-ruhiyyə yaratdığı kimi, insan­larda da canlılıq, təravət hiss olunur. Hətta el arasında olan “qanın qayna­ması” ifadəsi də bu mənada özünü doğruldur. Belə ki, qanı qayna­yan in­san­lar gözəl nəğmələr oxuyurlar, bu nəğmələr içində ilk bənövşələrin açılması ilə “bənövşə mahnısı”nı da ifa edirlər:

Boynu bükük bənövşəm,

Könlü sökük bənövşəm.

Qar üstündən boylanan,

A dərdlərə haylanan,

Yaz ətirli bənövşəm! (19)

Məhz elə bənövşələrin açması, Novruz bayramının gəlməsi ilə bə­növşə nəğməsini oxuduqdan sonra adını yaz çiçəyi bənövşədən götürən “Bənövşə oyunu”nun oynanılması da qədim adət və oyunların xalqın yaddaşında yaşanması ilə bağlıdır.

İstər Azərbaycanda, istərsə də Anadoluda xalqımızın inanc və adət-ənənələrində, məişətində, ədəbiyyatında bənövşənin əhəmiyyətli yer tut­ma­sı onun haqqında yazılan şeirlər, xalq mahnılar ilə bitməmiş, müxtəlif hekayə və əfsanələrin də yaranmasına səbəb olmuşdur. Bənövşə oyunu haq­qında söyləyəcəyimiz mülahizələrin daha doğru və dolğun nəticə­lən­məsi məqsədi ilə bu haqda olan rəvayət və əfsanələrə də qısaca nəzər yetirmək faydalıdır: Bənövşə haqqında olan mənqibəvi rəvayətlərdən biri belədir: Bir yaz mövsümündə Hüseyn Həməvi həzrətləri tələbələrinə “bir az bənövşə yığıb gətirin” demişdi. Tələbələrinin hər biri tez gedib dəstə-dəstə bənövşələr yığıb gətirmişdilər. Əşrəfoğlu Rumi isə müəlliminin hü­zu­runa bir tək bənövşə ilə gəlmişdi. Hüseyn Həməvi: “Rumi! Qonaq olduğun üçün hər halda bənövşələrin yerini tapa bilmədin” deyincə, o belə cavab vermişdi: “Sultanım, hansı bənövşəni qoparmaq isdədimsə, mənə, Allah rızası üçün məni qoparma, zikr və ibadətimdən ayırma, dedi. Mən də gəzdim. Bir yerdə ibadətini bitirmiş bir bənövşə gördüm və onu qopa­rıb gətirdim” demişdir. Bu rəvayətnin eyni oxşarı Əziz Mahmud Xudayi haqqında da danışılır (24). Bu hekayədən də göründüyü kimi bəzi dər­vişlər “Allahı zikr edir” deyə bənövşəni qoparmaqdan çəkinirmişlər. Bu mənkibəni diqqətə alaraq bənövşənin boynunun bükük olmasını təsəvvüfi yöndən Allaha zikr və tənzim etməsi kimi qiymətləndirə bilərik.

Bənövşə haqqında digər bir əfsanəyə görə isə Bənövşə adlı gözəl-göyçək bir qız varmış. Onun gözəlliyi hər kəsi məftun etmişdi. Qış adlı soyuqqanlı oğlan da Bənövşəni sevirmiş. Lakin Bənövşə Bahar adlı oğlanı sevirmiş. Bənövşə bəy qızı idi, Baharsa yoxsul bir gənc. Buna görə də Bənövşənin qardaşları onu Bahara yox, zorla Qışa nişanlayır, Baharı isə o mahaldan didərgin salırlar. Qarlı-boranlı günlər Bənövşə ilə Baharın görü­şünə mane olur. Ayrılığa dözə bilməyən Bənövşənin isə boynu bükülür. Hər il sevgilisinin görüşünə hamıdan gizli gələn Bənövşəni Bahar leysan ya­ğışlı göz yaşları ilə isladır. Zalım Qış isə onların görüşünə nə qədər mane olmağa çalışsa da, Baharı heç vaxt görə bilmir. (8, 312-313)

Maraqlıdır ki, onun bahar aşiqi olması Natəvanın şeirində də öz ifadəsini tapmışdır:

Səni şövqi-bahar aşüftə qılmış,

Çəkər aşiq olan qayğu, bənövşə! (12, 45)

Bənövşə haqqında yazılan şeirlərdən, mahnı, hekayə və əfsanə­lərdən bu nəticəyə gəlmək olar ki, bənövşə simvolik olaraq daha çox ayrılığı və gözəl qızı təmsil edir. Bildiyimiz kimi divan ədəbiyyatında, aşıq şeir­lə­rin­də, əfsanələrdə, xalq mahnılarında, nağıllarda sevgili (gözəl qız) ilə bə­növ­şə arasında əlaqə qurulmuşdur və nəticə etibarı ilə bənövşə sevgilini, gözəl qızı təmsil edir. Eyni zamanda, bənövşə ayrılıq və yalnız­lıq rəmzi­dir. Belə ki, Aşıq Qurbani və Aşıq Şəmşirin şeirlərində bənövşə­nin dərdli və boynunun bükük olmasının səbəbinin ayrılıqdan olduğunu biz bənövşə haqqında olan xalq əfsanəsindən daha aydın başa düşürük. Oyunun adının bənövşə seçilməsi də heç təsadüfü deyildir. Çünki oyunun oynama qay­dasını incələdiyimiz zaman uşaqların iki dəstədən ibarət olduğunu görü­rük. Çox təbiidir ki, bu bir oyun olsa da belə, hər uşaq-oyunçu üçün öz dəstəsi daha doğma və daha əzizdir. Buna görə də hər bir oyunçu öz dəs­təsindən ayrı düşməmək üçün əlindən gələni edir, bütün gücünü topla­ya­raq qarşı tərəf ilə mübarizəyə girişir və yarıb keçdiyi dəstədən sevinərək bir oyunçu da özü ilə aparır. Əks təqdirdə özü də rəqib dəstədə qalmalı olur. Buradakı mübarizə isə eyni ilə xalq əfsanəsindəki Bənövşənin sev­gi­lisi Bahara qovuşmaq üçün Qışa qarşı verdiyi müca­diləyə bənzəyir. Öz sevgilisinə qovuşa bilməyən Bənövşə ayrılıqdan boynu bükük qalır. Oyunda isə qarşı dəstəni yarıb keçə bilməyən oyunçu da Bənövşə kimi təəssüf hissi ilə qeyri-ixtiyari boynunu bükür.

Bənövşə oyunundakı deyişmənin sözləri də oyunun oynanma forma­sı­na uyğundur: Burada belə bir sual ortaya çıxır ki, niyə oyunun təkər­lə­məsin­də başqa bir çiçəyin yox, məhz bənövşənin adı işlədilir? Əgər bu qafiyyə üçün olsaydı başqa sözlər də işlətmək olardı. Bənövşənin mifoloji baxımdan ayrılıq rəmzi olması və oyunda da dəstədən ayrılıb getmə məsə­lə­sinin əsas olduğu və eyni zamanda, demək olar ki, əksər bölgələrimizdə bənövşə oyunu qızlar tərəfindən oynanıldığını nəzərə alsaq təbii ki, bu anlamda oyuna bənövşə adının verilməsi heç də təsadüfi olmamışdır. “Bənövşə” sözü həm oyunun adı olduğu üçün oyunun sözlərinə qafiyə ol­muşdur, həm də gözəl və lətif bir çiçək olan bənövşənin simvolik olaraq gözəl qızı da təmsil etməsi baxımından qızlara müraciət mənasında da istifadə edilmişdir.

Oyunda hər iki dəstənin uşaqlarının bir-birlərini bərk-bərk tutaraq bir xətt üzrə düzülmələri bəndi xatırladır, “bəndə düşmək” isə ilişib qalmaq (1, 276) mənasındadır, yəni burada adı çəkilən oyunçunun bənddə qalıb qalmayacağı məlum olmasa da, sanki bəndi yarıb keçə bilməmək üçün qarşı dəstəyə göstərilən psixoloji bir təzyiqdir. Bu uşaq oyunlarında rast gəlinən normal bir haldır.

Oyunun Anadolu variantının sözlərindəki “mənəkşə” Azərbaycan türk­cəsində “bənövşə” deməkdir, “məndilim köşə-koşə” isə “dəsmalım künc-künc” mənasındadır. Biz burada “məndilim köşə-köşə”nin “mənək­şə” ilə qafiyə təşkil etdiyini və cib dəsmalının da dörd bucaq formasında olduğu üçün burada onun künclərinin vurğulandığını görürük. Ancaq bu­ra­da dəsmal sözünün seçilməsi təsadüfi deyil, çünkü dəsmal Anadolu mə­də­niyyətində çox əhəmiyyətlidir. Bir çox oyunlarda, istər uşaq oyunla­rında, istərsə də böyüklərin oynadığı yallılarda dəsmal (yaylıq) işlədilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Dəsmal qədimlərdə gənc qızlar ilə oğlanlar arasında bir ünsiyyət vasitəsi, sədaqət nişanəsi olmuşdur. Eyni zamanda dəsmal, yaylıq həm də ayrılıq simvoludur. Məşhur xalq mahnısında oğlan­la qız arasındakı deyişmədə “Yaylıq salar ayrılığı” misrasında olduğu kimi. Bundan əlavə, xalq arasında “Dəsmal ayrılıqdır” deyimindəki inanc­da da bu fikir vurğulanır. Göründüyü kimi, bənövşə və dəsmalın xalq yo­zu­­mu bir-birinə çox yaxındır. Nəzərə alsaq ki, bənövşə oyunu həm sadəcə qızlar tərəfindən deyil, həm də oğlan və qızların birgə oynadığı oyun ol­duğu üçün yaylıq motivinin işlədilməsi özünəxas məna kəsb edir.