~ 34 ~
vermişlər. Mətndə yazılıb: “Hökmdar! Bu otaq sənindir! Sən rahat yat.
Düşmən,sən də diz çök. Xaqan həlak olsa da xalqın azuqəsi olacaq.”
Bu tapıntıda həmçinin yüksək sənətkarlıqla, bədii zövqlə işlənmiş qızıl
zin
ət əşyaları ilə yanaşı əldə edilən əynində zərif ipək köynəyi,qısa qollu kişi
geyimi, qırmızı zamşadan dar kişi şalvarı, ayağında dabansız uzunboğaz
ç
əkməsi olan, qısa qollu kamzolun üstündə əfsanəvi maral və sığın başı
şəklində metaldan tökmə üsulu ilə düzəldilmiş,ağır yığma kəmər bağlanmış,
hökmdarın başında uca konusvari üçağızlı qalpaq-papaq, boynunda ucları
p
ələng başı şəklində olan hörülmüş boruvari boyunbağı, sağ əlində
barmaqlarında biri güzgü kimi parlaq qalxanvari, digəri başında radius formalı
ç
ələng şəklində insanın profildən təsviri həkk olunmuş qaşlı üzük, sol çiyni
t
ərəfində ucu qızıl və üzərinə qızıl lent sarılmış rəmzi əsa, sağında qını qırmızı
r
əngdə boyanmış, atlı döyüş sılahı olan qılınc, solda qınında sığın və at şəkilli
d
əstəyi qızıl suyuna çəkilmiş, ikibaşlı qrifon şəklində tiyəsi qızıl örtüyü ilə
müxt
əlif vəhşi heyvanların təsvirlər ilə bəzədilmiş dəmir xəncər olan “Qızıl
geyimli xaqan” heyk
əli Türk maddi mədəniyyətini özündə cəmləşdirən nadir
s
ənət nümunəsidir.
Danılmaz faktdır ki, bütün bəşəri dəyərlərin əsası milli zəngnliklərdən
yaranıb. Bu milli zənginlikləri yaradan millətin özüdürsə, hər bir milləti, onun
milli z
ənginliklərini bəşəriyyətə tanıtdıran da o millətin içindən çıxan
hökmdarlar, dövl
ət xadimləri, dahilər və müdrik şəxsiyyətlər olmuşdur. Belə
müdrik şəxsiyyətlər mənsub olduğu milləti dünyaya tanıtmaqla bərabər, həm
d
ə o millətin gələcəyinə işıq tutmuşlar.
Dünya, o cüml
ədən də Türk tarixində əfsanələşmiş, mifləşmiş, xüsusilə
dastanlaşmış tarixi hökmdarlara çox nadir hallarda rast gəlmək olar. Türk
dünyasında belə şəxsiyyətlərdən biri və birincisi Türklərin ilk fateh atası,
bütün milli nizam-
intizamın, idarəçiliyin və “Tufan”dan sonrakı İkinci Böyük
Turan İmperatorluğunun qurucusu sayılan Oğuz Xaqandır. Oğuz Xaqan
əsrlərcə Türk soyuyna yol göstərən kimi vəsfləndirilmiş, haqqında müxtəlif
r
əvayət, əfsanə və dastanlar yaranmışdır.Qədim Türklərin tarixi fəthlərini
dastan
şəklində əks etdirən ilk əsər də məhz “Oğuz Xaqan dastanı”dır. Bu
dastana elmi
ədəbiyyatda “Oğuznamə” də deyilir. Ən qədim Türk dastanı olan
“Oğuz Xaqan dastanı”na daha sonralar İslam motivləri də daxil edilmiş və
yeni bir İslami “Oğuznamə” yaranmışdır.
Bu dastana gör
ə ilk Cahan hakimiyyətini quran Oğuz Xaqandır. Bir çox
orta
əsr mənbələri haqlı olaraq Oğuz Xaqanı “Tufan”dan sonra İkinci Böyük
Turan İmperatorluğunu quran Alp Ər Tonqa, Alp Ər Tonqanı da “Avesta” və
bir çox Şərq mənbələrində adı keçən Turan İmperatoru Əfrasiyabla
~ 35 ~
eynil
əşdirirlər. Trklərin əfsanələşmiş hökmdarı olan Əfrasiyab (Oğuz Xaqan,
Alp Ər Tonqa) fars mənbələrinə görə Nuh peyğəmbərin oğlu Yafəsin oğlu
Türkün n
əvəsidir. Bu mənbələrə əsaslanaraq deyə bilərik ki, Çini, Hindistanı,
Persistan
ı, Azərbaycanı, İraqı, Suriyanı, Misiri, Anadolunu, indiki Rusiya
ərazisini, hətta Firəng ölkələrini fəth edərək İkinci Böyük Turan
İmperatorluğunu yaradan Alp Ər Tonqa (Əfrasiyab, Oğuz Xaqan) olmuşdur.
“Oğuz Xaqan dastanı”na görə də Oğuz Xaqan altı oğlu – Göy Xan,
Gün Xan, Ay Xan, Ulduz Xan,
Dağ Xan və Dəniz Xanla birlikdə dünyanı fəth
edib “Cahangir” olduqdan sonra ana yurdu Türküstana dönmüş, böyük bir
Qurultay çağıraraq İmperatorluğu oğulları arasında bölüşdürmüş, törəyə və
birliy
ə bağlı qalmalırını vəsiyyət etmiş, hər birinə aid hüquqi mövqe
mü
əyyənləşdirmiş, tamğa və onqonlarını bəlirtmiş, hakimiyyəti təmsil edən
“Yay”ı sağ qolu təşkil edən Gün, Ay və Ulduz Xana, “Ox”u da onlara tabe
olan v
ə sol qolu
təşkil edən Göy, Dağ və Dəniz Xana vermiş və demişdir ki:
“Ey oğullarım! Mən artıq çox yaşlandım, çox savaşdım. Düşmənləri
ağlatdım,dostları sevindirdim. Göy Tanrıya borcumu ödədim” (Bax: Oğuz
Xaqan Dastanı, səh.32-33; Oğuznamə, səh. 343-344)
Orta
əsr mənbələrində İkinci Böyük Turan İmperatorluğunun paytaxtı
M
ərv və Bəlx şəhərləri göstərilmişdir. Tarixi mənbələrə görə (Bax: Firdovsi,
Şahnamə, Mahmud Kaşqarlı Divan-ül-lüğət-it-Türk, Yusif Xas Hacib
Balasaqunlu Kutadqu-bilik; M
əhəmmədtağı Zeytabi, İran Türklərinin əski
tarixi v
ə s.) Əfrasiyab (Oğuz Xaqan, Alp Ər Tonqa) Türküstan, İran,
Az
ərbaycan, Hindistan, Anadolu və Rusiya ölkələrində bir çox şəhərlər
sal
dırmışdır ki, bunlardan da ən məşhuru sonradan Kiçik Midiya dövlətinin
paytaxtı olmuş Pərspə (indiki Təxti-Süleyman), Qəzvin, Çəncək-indiki Gəncə
v
ə Şiz şəhərələridir.
Türk mill
ətinin qəlbində böyük cahangir olaraq yaşayan, Türk
dövl
ətçilik və mədəniyyət tarixində əvəzsiz rol oynayan İkinci Böyük Turan
İmperatorluğunun qurucusu Oğuz Xaqan (Əfrasiyab, Alp Ər Tonqa) sayğı
əlaməti olaraq sonrakı bütün Türk hökmdarları, hətta Çingiz Xan belə özünü
Oğuz Xaqan nəslindən hesab etmiş, öz şəcərələrini ona bağlamış, özlərini
Oğuz Xaqanın varisi və xələfləri saymış və bundan qürur duymuşlar.
Q
ədim və orta əsr Türk mədəniyyətindən, Türk tarixindən, Türk
dilind
ən, Türk ədəbiyyatından bəhs edən elə bir əsər yoxdur ki, orada bu və ya
dig
ər dərəcədə bu böyük Turan İmperatoru Oğuz Xaqandan bəhs edilməsin.
Bir çox t
ədqiqatçılar “Tufan”dan sonrakı dünyanın ilk qədim
m
ədəniyyətini Şumer Türklərinin adı ilə bağlayırlar.