45
On faiz qaydasına görə trofıki səviyyəyə 10%-dən artıq enerji
keçmir.
Bunu belə izah etmək olar ki, əgər heyvan 100 kilokalorilik enerjisi olan
qida qəbul edirsə onun 10%-i bədəndə qalır, qalan 90% ondan xaric olur. Bu
qayda təbiətdən istifadə sahələrində nisbi xarakter daşıyır.
8. Optimallıq prinsipi. Başqa sistemlər kimi ekoloji sistem də
müəyyən zaman və məkan həddində effektiv fəaliyyət göstərir. Haşqa sözlə
desək heç bir sistem sonsuzluğa qədər nə kiçilə, nədə böyüyə bilər. Ölçü
fəaliyyətə uyğun olmalıdır. Belə bir aforizm mövcuddur: — «Hər hansı bir
giqantizm məhvin əvvəlidir».
9. Adalarda növlərin xırdalığı prinsipi. Adalarda yaşayan hər hansı
bir növ materikdə yaşayan eyni növə nisbətən xırda ölçüyə malik olur.
Buradan belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, növlərin saxlanılması,
çoxaldılması sahələri, qoruqlar və digər mühafızə sahələri kifayət qədər
böyük sahəyə malik olmalıdırlar.
10. Qida zəncirində çirkləndiricilərin toplanma prinsipi. Qeyd
etmək lazımdır ki, orqanizmlərin bütün ömrü boyu və ya müəyyən müddət
ərzində qəbul etdikləri qidanın həcmi orqanizmlər həcmindən çox olur.
Qəbul olunan qida daxilində olan çirkləndirici maddənin hamısı
orqanizmdən xaric olunur. Bunlar orqanizmdə yığılaraq çirkləndiricilərin
qatılığını artırırlar. Orqanizmdə gedən bu proses «Toplama effekti»
adlandırılır. «Toplama effekti» əsasən dayanıqlılığı olan çirkləndiricilərlə
əlaqədardır. Bunlara ağır metalları, üzvi birləşmələri və s. aid etmək olar.
Trofıki səviyyənin artması ilə orqanizmin ölçüsü və ömrü artıq olur.
Bununla yanaşı orqanizmdə maddələr mübadiləsi ləng gedir və onların
orqanizmdən xaric olma surəti azalır. Bu proses «Bioakkumliyasiya»
adlanır.
46
Məsələn «DDT» zəhərinin suda miqdarını vahid qəbul etsək orada olan
bakteriyalarda onun miqdarı 20-100 vahid, balıqlarda 5-12 min vahid,
balıqla qidalanan quşlarda 30-100 min vahidə bərabərdir.
İnsan qida zənciri vasitəsilə qidalandığı üçün hər qida tərkibində olan
çirkləndiricilər onun bədənində toplanıb qalır. Deməli insan özü-özünü zərər
vurduğu mühitdən aldığı qida ilə zəhərləyir.
11. Ekosistemin öz-özünü təmizləmə sistemi. Ekoloji sistem və onun
ayrı-ayrı mühitləri özünü təmizləmə xassəsinə malikdirlər.
Suda, havada və torpaqda baş verən özünütəmizləmə mexanizmi bir-
birindən kifayət qədər fərqlənir.
Atmosferin özünütəmizləmə qabiliyyəti onun surətlə hərəkət etməsi,
sıxlığa malik olması, torpaq və su muhitlərilə kontaktda olması ilə
əlaqədardır. Bu xüsusiyyətinə görə atmosferə daxil olan çirkləndiricilər
cazibə qüvvəsinin təsiri ilə ya suya, ya da torpağa düşərək dövri sistemə
qoşulurlar.
Atmosfer
ozonun,
ulturabənövşəyi
şuaların,
atmosfer
çöküntülərinin, fotokimyəvi proseslərin və digər mexanizmlərin təsiri ilə də
zərərli maddələrdən təmizlənmə xüsusiyyətinə malikdir. Havada yaranan
durum bəzən onun özünü təmizləmə prosesinə mənfı təsir göstərir.
Su və torpaq mühitlərinin özünütəmizləmə qabiliyyəti canlı
orqanizmlərin fəaliyyətləri ilə əlaqədardır. Bu orqanizmlər çirkləndirici
maddələri sadə kimyəvi elementlərə qədər parçalayaraq öz bədənlərində
toplayır və onları dövrü hərəkətə qoşurlar.
Oliqotroflar (yoxsul həyat) alçaq parçalanma və aşağı özünütəmizləmə
potensialına malikdirlər.
Evtroflar (varlı həyat) yüksək parçalanma və özünü təmizləmə
potensialına malikdirlər.
47
Mühitin çirklilik dərəcəsi onun özünütəmizləmə qabiliyyətinə mənfı
təsir göstərir. Su mühiti belə təsirə daha həssas olur. Bu hal suyun tərkibində
olan oksigenin xarici təsirdən tez müddətdə asan azalması ilə izah edilir.
Ona görə də suyun təmizlənməsi zamanı ilk növbədə onun oksigenlə
zənginləşdirilmə prosesi aparılır. Suyun özünütəmizləmə prosesinə mənfi
təsir edən əsas amillərdən biri də onun atmosfer çöküntüləri ilə
turşululuğunun artmasıdır.
Torpaq suya nisbətən yüksək özünütəmizləmə qabiliyyətinə malikdir.
Torpağın özünütəmizləmə prosesinə onun sıxlığının artması, ağır
metallarla çirklənməsi, tərkibindəki suyun və turşunun çox olması mənfi
təsir göstərir.
Süni yaradılan mühitlərdə özünütəmizləmə prosesinin surəti aşağı olur.
Bu əsasən həmin mühitlərin kimyəvi, bioloji, səs-küy və digər
çirkləndiricilərinin birgə təsiri ilə izah edilir.
12. Mühitin çirkləndirilməsinin Buraxılabilən qatılıq həddi (BBQ).
Müvafıq bölmələrdə Buraxüabilən qatüıq haqqında məlumat verilmişdir.
BBQ həddində hər hansı bir zərərli maddə insana və onun nəslinə birbaşa və
ya bilavasitə təsir etdikdə onlarda mənfı dəyişikliklər yaranmır.
Suda, torpaqda və qida məhsullarında çirkləndirici maddələrin BBQ
aşağıdakı cədvəllərdə verilmişdir.
Su hövzəsində, mq/m
3
suda
48
Cədvəl4.1
Maddə
Sanitar məişət
Balıq təsərrüfatı
Çivə
0,0005
0,001
Qurğuşun
0,03
0,1
Neft məhsulları
0,001
0,001
Benzol
0,5
0,5
Anilin
o,ı
0,1
Xlorofos
0,05
0,0
Torpaq və qida məhsullarında, mq/kq məhsulda
Cədvəl 4.2.
Maddələr
Torpaq
Dənli
bitkilər
Çörək
Tərəvəz
Çivə
2,1
0,03
0,02
0,05
Mışyak
2,0
0,2
0,2
0,2
Qurğuşun
32,0
0,3
0,3
0,3
Sürmə
4,5
0,1
0,1
0,3
Mıs
3,0
10,0
10,0
5,0
Sink
23,0
50,0
50,0
10,0
Nikel
4,0
0,5
0,5
0,5
Xrom
6,0
0,2
0,2
0,2
Dostları ilə paylaş: |