Dərs vəsaiti kimi tövsiyyə edilmişdir. B a k I 1
Yüklə 84,86 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- HESABLAMA- MƏNTİQ SİSTEMLƏRİ
- EKSPERT SİSTEMLƏRİ
. İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------169------------------------------------ HESABLAMA- MƏNTİQ SİSTEMLƏRİ İntellektual tətbiqi proqram paketlərinin sonrakı inkişafı planlaşdırma və layihələşdirmə, elmi tədqiqatlar və s. üzrə məsələlərin kollektiv paylanmış həllini gerçəkləşdirən hesablama-məntiq sistemlərinin yaradılmasına gətirib çıxarmışdır. İntellektual tətbiqi proqram paketləri süni intellekt sistemlərinin elə sinfidir ki, onları yalnız monosistem adlandırmaq mümkündür. Çünki bu sistemlərdə bir istifadəçi və ya bir qrup istifadəçi məhdud deklarativ və prosedur biliklər sisteminə əsaslanaraq məhdud sayda məsələlərin həlli ilə məşğul olur. Bununla belə, hər hansı bir ümumi məsələ (məsələn, planlaşdırma və ya layihələş- dirmə məsələsi) həll edən kollektivlərdə bilik, bacarıq, ixtisas, məsuliyyət ayrı-ayrı mütəxəssislər, mütəxəssislər qrupu, təşkilati altsistemlər və s. arasında paylanmış olur. Dekompozisiya zamanı ümumi məsələ rəhbər təşkilati mərkəz tərəfindən daha kiçik təşkiledici məsələlərə bölünərkən kollektivin məhz həmin xüsusiyyətləri nəzərə alınır. Ümumi məsələnin uğurlu həlli üçün həm mütəxəssis qrupları, həm də qruplarla mərkəz arasında təşkilati (iyerarxik tabeçilik mənasında) və informasion aspektli qarşılıqlı fəaliyyət təmin edilməlidir. Beləliklə, ümumi məsələnin həlli üçün EHM tətbiqi və kollektiv daxilindəki kommunikasiya münasibətlərinin prosesə təsiri altında uzağa işləyən sosial-psixoloji nəticələri olan mürəkkəb problem meydana çıxır. Bu halda, süni intellektin bir-biri ilə bağlılığı olmayan . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------170------------------------------------ monosistemləri çoxluğu əvəzinə multisistem və ya hesablama-məntiq sistemi meydana çıxır ki, bunu da paylanmış süni intellekt sistemi adlandırmaq mümkündür. Ümumi məsələlərin paylanmış həlli üçün xarakterik olan cəhət lokal məsələlərin ayrı-ayrı işçi yerlərində həll edilib rabitə kanalları ilə qarşılıqlı fəaliyyətlərin əlaqələndirilməsindən ibarətdir. Qeyd edək ki, alt sistemlər və ya ayrı-ayrı istifadəçilər arasında qarşılıqlı fəaliyyət həm bir EHM-də, həm də EHM-lər şəbəkəsində təşkil oluna bilər ki, bu halda da səlahiyyət, bilik, məsuliyyət bir-biri ilə həm şaquli, həm də üfqi qarşılıqlı əlaqələndirilmiş çoxsaylı altsistemlər arasında paylanmış olacaqdır. Məsələlərin paylanmış həlli EHM şəbəkəsində verilənlərin geniş məlum olan emalından prinsipial surətdə fərqlənir. Çünki paylanmış həll multisistemdə gedir, maşın resursu kifayət etməyən halda böyük həcmli verilən emalı isə EHM şəbəkəsindən istifadə edilməklə həll edilsə də, bu həll monosistemdə həyata keçirilir. Çünki bu zaman həmin məsələni həll etmək üçün istifadəçidən ötrü sadəcə, daha güclü virtual maşın yaradılır. Multisistemlər, o cümlədən, paylanmış süni intellekt sistemləri özlərini hesablama-məntiq sistemləri kimi aparır ki, bunları da ekspert monosistemlərinə çevirmək mümkündür. EKSPERT SİSTEMLƏRİ Ekspert sistemlərinin böyük sürətlə populyarlaşması və aktuallaşması ona gətirib çıxarmışdır ki, müxtəlif insan- . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------171------------------------------------ maşın sistemləri üçün tərtib edilmiş proqramları onların müəllifləri ekspert sistem kimi təqdim etməyə cəhd edirlər. Ekspert sistemi dedikdə, insan-ekspert bilikləri və mühakimə texnikasından istifadə edən EHM proqramı nəzərdə tutulur. Ekspert sisteminin digər insan-maşın sistemlərindən əsas fərqləndirici xüsusiyyəti tərkibində izahedici altsistemin olmasıdır. İzahedici alt sistem çıxardığı nəticəni istifadəçiyə “necə” və “nə üçün” çıxardığını izah edir. Bununla da izahedici alt sistem istifadəçiyə çıxarılmış nəticəyə güvənmək üçün əsas verir. İzahedici alt sistem olmazsa, iki qəbuledilməz alternativ mümkündür: • EHM-in verdiyi həllə inamın inkar edilməsi; • EHM-in verdiyi həllin gerçək olduğunun qeyd- şərtsiz qəbul edilməsi. Yuxarıda göstərdik ki, tətbiqi proqram paketləri kitabxanası hesablama-məntiq sistemlərində və intellektual tətbiqi proqramlar paketlərində riyazi modelləşdirmə və hesablayıcı eksperimentlərdə geniş istifadə edilən proqram modulları yığımıdır. Bunlar fundamental fizika və mexanika qanunlarına əsaslanan modellər, həmçinin, əməliyyatların tədqiqində və iqtisadiyyatda tətbiq edilən optimallaşdırma modelləridir. Halbuki ekspert sistemlərində süni intellektin xüsusi formalizmlərində qurulmuş və məntiq-linqvistik modelləri adlanan modellərdən istifadə edilir. Bir halda ki, ekspert sistemləri biliklərə və biliklərin manipulyasiyasına yönəldilmişdir, deməli, modelləşdirmənin yeni növü – “idrak fəaliyyətinin modelləşdirilməsi” yaranmışdır ki, bu . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------172------------------------------------ da, elmi tədqiqatlar da daxil olmaqla, geniş tətbiq sahəsinə malikdir. Elmi tədqiqatların xarakterik mərhələləri aşağıdakılardan ibarətdir: -ilkin empirik verilənlərin yığılması və emalı; -verilənlərin, yeni faktların aşkara çıxarılması məqsədi ilə, riyazi və nəzəri-məntiqi emalı, obyektiv gerçəkliyin nəzəri və empirik əsaslandırılması; -elmi faktların ümumiləşdirilməsi əsasında tədqiq edilən proses və hadisələrin fundamental münasibətlərini və əlaqələrini əks etdirən yeni nəzəriyyələrin yaradılması. Elmi tədqiqatların bu günədək davam edən birinci mərhələsi verilənlərin emalı sistemlərinin tətbiqi, verilənlər bazaları və verilənlər bazalarını idarəetmə sistemlərindən, həmçinin, sənədli və faktoqrafik informasiya-axtarış sistemlərindən istifadə edilməsi hesabına kifayət qədər tam avtomatlaşdırılmış olsa da, ikinci və üçüncü mərhələnin avtomatlaşdırılması ilə bağlı görüləcək iş olduqca mürəkkəbdir. Bu sahədə riyazi modelləşdirmə və hesablayıcı eksperiment həlledici əhəmiyyət daşıyır. Lakin bu sonuncu fikir yalnız riyazi model qurmaq mümkün olan elmlərə aiddir. Tibb, biologiya, geologiya, kimya və s. kimi elmlərdə alimlərin fəaliyyəti bu mərhələlərdə avtomatlaşdırılmamış qalır. Buna görə də idraki aktivliyin modelləşdirilməsi məsələlərini həll edən ekspert sistemləri elmin bu sahələrində daha çox populyarlaşmışdır. İdraki aktivlik ona əsaslanır ki, insanların (ekspertlərin): 1) Bilikləri toplamaq; Yüklə 84,86 Kb. Dostları ilə paylaş:
|