Dərs vəsaitinin bu hissəsi təbiət və cəmiyyətin fəlsəfəsinə həsr
Yüklə 3 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- §1. Təbiət anlayışı. Fəlsəfi fikir tarixində təbiət və cəmiyyətin qarşıltqlı münasibəti haqqmda məsələ
tarixində ilk dəfə olaraq insan təbiətin bu və ya digər hissəsini qorumaq üçün cavabdehliyi öz üzərinə götürür - bu sahələr onun praktiki fəaliyyət orbitinə daxil olmuşdur və məhsuldar qüvvələrin inkişafı ilə o daha da genişlənir. Beləliklə, insan, insan cəmiyyəti və mədəniyyət eyni vaxta həm təbiətə qarşı dayanır, həm də ona daxildir. İnsan və təbiətin qarşılıqlı münasibətindəki bu cür daxili ziddiyyət insan fikrinin tarixində yaranan insanın təbiətə münasibətinin müxtəlif mövqeyinin mənbəyidir. Təbiəti mədəniyyətdən geridə qalan, nə isə formalaşmamış, təşkil olunmamış, əqlə malik olmayan və buna görə də mədəniyyətə nisbətən xeyli aşağı olan kimi qəbul oluna bilər. Bu cür münasibət təbiətin insana tabe
edilməsini, insanın
təbiət üzərindəki hökmranlığının zəruriliyini əsaslandıran mövqe yaradır. Lakin digər mövqe də ola bilər-bu vaxt, əksinə, təbiət yetkinlik nümunəsi kimi, həm mədəniyyətdən, həm də insandan yüksək olan kimi başa düşülür. Bu mövqeyə görə, insan təbiətdən öyrənməli, ona tabe olmalıdır. Daha sonra təbiəti kortəbii qüvvələrin hökmranı kimi, insan əqlinə tabe olmayan xaos kimi də başa düşürlər. Ancaq təbiəti həm də ağıllı qanunların hökmranlıq etdiyi kimi də, təbii zərurətin zəfər çaldığı, insanlar arasında müşahidə olunan inadkarlığın, özbaşınalığın, şıltaqlığın olmadığı kimi də qəbul edirlər. İnsanın təbiətə baxışları bu dərəcədə ziddiyyətli, əks mövqelidir. Onların hər biri, eyni zamanda həm də mümkün olan çoxsaylı aralıq mövqelər insan fikrinin inkişafı gedişində, cəmiyyətin təbiətlə qarşılıqlı münasibətlərinin praktiki formalarında real olaraq öz təcəssümünü tapmışdır. Bundan başqa, cəmiyyət və təbiətin qarşılıqlı münasibəti haqqında məsələ, bu münasibətlərin necə qurulması ilə bağlı fikirlər bu gün də
böyük əks- səda yaradır, bu məsələ bəşəriyyət üçün ən əsas məsələlərdən birinə çevrilmişdir. insanlar tarixən öz şəxsi mənafe və istəklərini hər şeydən üstün tutmuş, öz maddi təlabatlanmn ödənilməsi üçün lazım gələndə ən müqəddəs hesab olunanları belə tapdalamaqdan çəkinməmişdir. İnsan üçün məqsəd hesab olunan münasibətlərdən biri də onun təbiətə olan münasibətidir və təəssüf ki, bu münasibətlərin lazım olan səviyyədə qurulmaması yalnız ayrı-ayrı adamlar üçün deyil, bütövlükdə bəşəriyyət üçün olduqca qorxulu vəziyyət yaratmışdır. Bu güıı hər birimizin sabahı, bütövlükdə bəşəriyyətin gələcəyi, bu münasibətlərin tənzimlənməsindən, onun
qaydaya sahnmasından asılıdır. §1. Təbiət anlayışı. Fəlsəfi fikir tarixində təbiət və cəmiyyətin qarşıltqlı münasibəti haqqmda məsələ İlk baxışdan «təbiət nədir?» sualı hamı üçün asan görünür, ancaq suala cavab vermək məqamında hamı müəyyən çətinliklərlə üzləşir. Bu çətinliyi nəzərə alaraq fikrimizə təbiət anlayışına yığcam tərif vemıəklə başlamaq məqsədəuyğundur. Təbiətə müxtəlif yanaşmalar və ona verilən çoxsaylı tərifləri ümumiləşdirərək demək olar ki, təbiət sözün geniş mənasında bizi əhatə edən, öz sonsuz rəngarəng təzahürləri ilə özünü göstərən dünyadır. Təbiət özünü obyektiv reallıq kimi təzahür etdirir, insan şüurundan kənarda və ondan asılı olmayaraq mövcuddur. Sözün dar mənasında, özü də məhz «cəmiyyət» anlayışına münasibətdə təbiət deyərkən, cəmiyyət istisna olmaqla, cəmiyyətin mövcudluğunun təbii şəraitinin məcmusu kimi bütün maddi aləm başa düşülür. Təbiətə, onun mahiyyətinə fəlsəfi yanaşmada iki bir-birinə zidd olan nöqteyi-
nəzərləri ayırmaq olar. Onlardan biri təbiəti xaos, kortəbii qüvvələrin, təsadüflərin hökmranlıq etdiyi aləm kimi qəbul edir. Digərlərinə görə təbiətdə təbii zərurət və ciddi qanunauyğunluq hökm sürür. Xüsusi ilə vurğulamaq lazımdır ki, cəmiyyət və təbiətin qarşılıqlı münasibəti haqqında fəlsəfi baxışların təkamülü, əsasən, cəmiyyətin özünün inkişaf səviyyəsi ilə, eyni zamanda bu və ya digər vaxtlarda cəmiyyətdə hakim olan iqtisadi, siyasi, dini və digər baxışlarla müəyyən olunur. Təbiətin ilk şərhi fəlsəfənin hələ kosmoqoniyadan (Kainatın, xüsusən dünyanın əmələ gəlməsi haqqında nəzərİ
3 ^ə) ayrılmasına qədər olmuşdur. Başqa sözlə, bütün mövcudluğun yaranması haqqında mifdir. Bu dünyanın yaranması, onun inkişafı haqqında elməqədərki mifık-dini təlimdir. Kosmoqonik deyimlər digər mifik poetik yaradıcılıq abidələri arasında xüsusi yer tutur. Onlar Kainatın necə görünməsini və burada insanın tutduğu yeri təsvir edirlər. Bu cür deyimlərin əsas daxili mənasını nə təşkil edir? - Qeyri-mütəşəkkil xaosdan nizama salınmış kosmosa keçid. Kosmoqonik miflərdə xüsusi yeri məkan və zamanda elə bir nöqtə təşkil edir ki, məhz bu nöqtədə yaradıcılıq aktı baş tutur. Məhz bu nöqtə «dünyanm mərkəzi» hesab olunur. «Xaos» yunan sözü olub «açıq görünən uçurum» kimi tərcümə olunur. Miflərdə bu sözün altında şeylərin qarmaqarışıq, formasız vəziyyəti nəzərdə tutulurdu. Qədim yunan kosmoqoniyasında xaos ilk vəziyyət, ilk şey kimi qəbul olunurdu və bundan dünya yığcam kosmos kimi əmələ gəlmiş və ya yaradanın əlləri ilə yaradılmışdır. Çox güman ki, xaos haqqında baxışlar ən ümumi, tamamlanmamış xarakter daşıyırdı. Xaos çox vaxt tamamlanmamış, müsbət tərifi, təyin olunması olmayan kimi təsvir edilirdi. «Hələ göy
Yüklə 3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|