Dərs vəsaitinin bu hissəsi təbiət və cəmiyyətin fəlsəfəsinə həsr
Yüklə 3 Mb. Pdf görüntüsü
|
yox idi. Mən onları Nunadan, qeyri-varlıqdan yaratdım. Mən qalxmağım üçün özümə yer tapmadım». Bu dünyanın yaranması haqqında qədim Misir mifində olan fərziyyədir. Başqa bir mətnə nəzər salın; «Bu hər şeyin naməlum vəziyyəti haqqında nağıldır; hər şey soyuq və sükunət halında idi; hər şey hərəkətsiz, sakit idi; göy məkanı boş idi... Adam, heyvan, quş, balıq, ağac, daş, mağara, ot, meşələr yox idi. Hələ birləşmiş halda olan heç nə yox idi. Hələ hərəkət edə biləcək heç nə yox idi. Hələ mövcud ola bilən, mövcud olacaq heç nə yox idi». Bu mənzərəni Mərkəzi Amerikadakı «Popol-Vux» abidəsi təsvir edir. Bu cür mənzərə Skandinaviya, ved, şummer, akkad, indaist, yunan. Sibir və bir çox digər mifologiyalarda da verilir. Tarixən dəqiq müəyyən olunmuş ilk yunan (deməli, həm də ilk Avropa) şairi Hesiod (e.ə. VIII-VII əsrlər) xaos deyərkən bütün şeylərin əmələ gəlməsinə qədər mövcud olan boş ölçüsüz məkanı başa düşürdü. Ereb (əbədi zülməti təcəssüm etdirən) və Nikta (gecəni təcəssüm etdirən) ondan yaranmışdır. Xaos anlayışı Anaksaqorun və Platonun fəlsəfi baxışlarında da öz əksini tapmışdır. Komoqoniyada dünya təbii ünsürlərdən-od, su, torpaq və havadan əmələ gəlir. Bəzən onlara beşinci ünsür - efir də (qədim yunan filosoflarının təsvirlərinə görə fəzaları dolduran ən xəfif maddə) əlavə olunur. Bütün bunlar Kosmosun qurulması üçün ilkin materialdır. Ünsürlər birləşir və ayrılır. Dünya od və suyun qarşılıqlı təsirindən yaranır. Bu ilkin elemetlərdən dünyanın rəngarəngliyi yaranır. Təbiət surəti həm miflərdə, həm müxtəlif komoqoniyalarda, həm də teoqoniyalarda (hərfi mənada «Allahın doğulması») yaradılmışdır. Miflərdə qədim mədəniyyət allahlarının mənşəyi haqqında danışılır.
Miflərdə həmişə müəyyən reallıqlar əks olunur, orada məcazi mənada, fantastik nağıllar formasında təbiət hadisələrini, ictimai münasibətləri və insan naturasını dərk etməyə cəhd əks olunur. Sonralar təbiət fəlsəfəsi yarandı və dərhal aydın oldu ki, o, kosmoqonik süjetlərin ümumiliyinə baxmayaraq mifologiyadan kəskin şəkildə fərqlənir. Miflərdə əyani şəkildə, çox vaxt simvolik formada, təbiət hansısa məkan kimi təsvir edilir, onun daxilində ilahi və komik qüvvələrin fəaliyyəti baş verir. Artıq ilk naturfılosoflar yalnız təbiətin ilk baxışdan necə görünməsini göstəmıəyə cəhd etməmiş, həm də öz gördüklərini sübutlarla möhkəmləndirməyə çalışmışlar ki, bu mifologiyada vacib deyildir. Antik fəlsəfədə təbiət nəzəri düşüncənin obyektinə çevrildi. Filosoflar dünyaya, təbiətə vahid, daxilən ziddiyyətli olmayan baxışlar işləyib hazırlamağa cəhd etdilər. Naturfəlsəfənin mifologiyadan daha bir fərqi ondan ibarətdir ki, filosoflar miflərdə müşahidə etdiyimiz kimi, insanın Kosmosda olmasını sadəcə olaraq qeyd etmir, insanın təbiətdəki yerini müəyyən etməyə cəhd edirlər. Mifoloji şüurda təbiət insana düşmən kəsilən simasız, şəxssiz qüvvələrin fəallıq sahəsi kimi təqdim olunur. Təbiət fəlsəfəsi bu simasızhğı aradan götümıəyə cəhd edir. İnsan fəlsəfəyə hansısa şüurlu, hiss edən varlıq kimi daxil olur, onun təbiətlə rəngarəng münasibətləri vardır. Təbiət fenomenini başa düşən naturfılosoflar bununla belə onu daxildən dərk etməyə cəhd edirlər. Onlar insandan asılı olmayan təbiətin mövcudluq qanunlarını aşkar etməyə cəhd edirlər. Başqa sözlə desək, idrak təbiətin həqiqi müstəqil həyatını təhrif edə biləcək insan təsəvvürlərindən təmizlənirdi. Maksim Qorki bir dəfə belə bir fikir söyləmişdir:
«Səhralarda gözəllik yoxdur. 90 gözəllik bədəvinin (köçəri ərəb tayfası) ürəyindədir». Onun sözlərini necə başa düşək? Çox güman ki, bu sözləri belə dərk etmək lazımdır ki, təbiətin bir çox rəngləri, onun qiymətləndirilməsi məhz insanın qəlbində yaranır. Filosof isə təbiətin öz özünə, insansız necə yaşamasını dərk etməyə çalışır. Hələ «naturfəlsəfə» sözü işlədilməmişdən əwəl təbiəti şərh etməyə ilk yanaşmalar meydana gəlmişdir. Bunları Aralıq dənizi sahilindəki Milet şəhərindən olan mütəfəkkirlər inkişaf etdirmişlər. İoniya fəlsəfəsi - yunan fəlsəfi fıkrindəki qədim istiqamətdir. Milet məktəbinin ən məhşur nümayəndələri Fales, Anaksimandr və Anaksimen olmuşdur, ioniya fəlsəfəsi ilkin materiyanın əbədiliyi haqqında məsələnin elmi əhəmiyyətini ilk dəfə qoymuşdur - bütün şeylər ondan yaranır və ona qayıdır. Bu filosofların tədqiqat obyekti, əlbəttə ki, təbiət idi. Fales belə hesab edir ki, hər şey Sudan yaranır, Anaksimandra görə hər şeyin əsasını apeyron təşkil edir, onu nə su kimi, nə də digər bir şey kimi müəyyən etmək olmur. Dünyanın yaranmasına o, əksliklərin mübarizəsi və ayrılması kimi, ilk növbədə soyuq və istinin timsalında baxırdı. Xatırladaq ki, Anaksimandr yunan fəlsəfəsində heyvan və insanın mənşəyi məsələsini qoyan ilk filosof olmuşdur. Anaksimen Fales və Anaksimandr kimi astronomik hadisələri öyrənmiş və onları təbii yolla izah etməyə çalışmışdır. Öz fəlsəfi baxışlarında Anaksimen Anak- simandırm təlimini müdafiə edir, lakin bu təlimə bir sıra dəyişikliklər etmişdir. Anaksimenə görə, hər şeyin əsasında hava dayanır. Hava seyrələndə od olur, qatılaşanda küləyə, sonra buluda, orada suya, sonra torpağa, daşa və digər şeylərə çevrilir. 91 Yüklə 3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|