Dərs vəsaitinin bu hissəsi təbiət və cəmiyyətin fəlsəfəsinə həsr
Yüklə 3 Mb. Pdf görüntüsü
|
orbital stansiyalarda adamlar təbiət nemətlərindən istifadə edirlər. Təbiət və bütövlükdə kosmos isə, öz növbələrində, insansız yaşaya və onun fəaliyyəti olmadan keçinə bilərlər. Bir çox milyard illər ərzində belə olmuşdur. Təbiət və cəmiyyətin qarşılıqlı əlaqəsinin dərk olunması, cəmiyyətin təbiətdən asılılığım qəbul edilməsi ən mühüm zərurətdir. Maddi istehsalın və cəmiyyət həyatının təbiətdən asılılığı öz növbəsində insan fəaliyyətində müəyyən məhdudluq yaradır. Bu ilk növbədə ictimai həyat tbaliyyəti prosesində cəmiyyətin təbiətə ağıllı, səmərəli təsirinə aiddir. Burada ən əsas «Çox ziyan vurma!» prinsipi olmalıdır. Cəmiyyətin təbiətlə qarşılıqlı fəaliyyəti insan üçün yalnız əməli, fayda və mənfəət güdən, istehsal əhəmiyyəti daşımır, o, həm də sağlamlıq, əxlaqi, estetik, elmi əhəmiyyət daşıyır. İnsan yalnız təbiətdən «böyümür», o, həm də maddi dəyərlər istehsal etməklə, eyni zamanda, həm də onda «böyüyür». Eyni zamanda təbiətin hər şeydən əvvəl, həm də gözəlliyi, zövq verən cəhətləri var ki, bu da müəyyən mənada insanı rəssam, yaradıcı edir. Məhz təbiətə yaradıcı münasibətin özündən vətən hissi, toıpağa bağlılıq, vətənpərvərlik hissi yaranır. «Vətən toıpağı», «vətənin nefti, qazı, təbii sərvəti, zənginliyi anlayışları da sadəcə coğrafi anlayışlar, təmiz dil stmkturu olmayıb insanın təbiətdən mənəvi asılılığını göstərən bariz və əyani nümunələrdir. Problemin izahında insanın təbii və ictimai varlığının vəhdəti məsələsinə xüsusi diqqət yetirmək məqsədəuyğundur. İnsanın təbiətdən asılılığının kifayət qədər aydın olması və təbiətin cəmiyyətin mövcudluğu və inkişafı üçün təbii əsas olmasının qəbul edilməsi alimləri insanda bioloji və təbii münasibətlərin hərtərəfli öyrənilməsinin zəruriliyinə gətirib çıxardı. Bu problemi tədqiq edənlərdə 113 insana, ilk növbədə, bioloji növün nümayəndəsi kimi, cəmiyyətə isə fərdlərin məcmusu kimi baxmaq həvəsi yaratmışdır. Buradan da onların fəaliyyətində olan əsas cəhətlər - bioloji qanunlara tabe olmaq cəhdləri meydana gəlir. Eyni zamanda insanda və cəmiyyətdə olan ictimai münasibətlərə ikinci dərəcəli rol verilir. Psixoanaliz nəzəriyyəsinin yaradıcısı olan Z.Freyd belə hesab edir ki, antropososiogenizdə - insanın ietimai genezisi prosesində, insan və cəmi}^ətin əmələ gəlməsi və inkişafı prosesində əsas bioloji səbəb hesab olunur. Onun fikrincə, o, insana nəsillərdən miras qalan psixikasında, instinktində olan şüursuz başlanğıcın həlledici təsirində kök salmışdır. Cəmiyyət də öz növbəsində arzuolunmayan heyvani instinktlərdən qorunmaq üçün əks ağırlıq, məsələn əxlaq, mədəniyyət fomıasmda olan əks təsir mexanizmi işləyib hazırlayır. Bununla belə, Freyd belə güman edir ki, bu şüursuz instinktlər, ilk növbədə cinsi instinktlər, insan davranışında mühüm rol oynayır. Mədəniyyət isə, xüsusən də Avropa mədəniyyəti öz qadağaları ilə bioloji ehtiyac hissini insanın hələ lazımınca ifadəsini tapmayan şüuruna sıxışdırır və bu da ciddi əsəb pozğunluğuna və digər psixi pozğunluğa gətirib çıxarır. Neofreydizmin nümayəndələri, xüsusən də E.From insana bioloji, o cümlədən seksual amillərin təsirinin az payından danışmış və ietimai əlaqələrin, ona daxil olan tərəflərin artdığı qeyd etmişlər. Lakin bütövlükdə onların mühakimələrində bioloji yanaşma daha çox üstünlük təşkil edir. Fəlsəfi antropologiyanın nümayəndəsi olan M.Şeller, A.Qelen və başqaları insana və cəmiyyətə fəlsəfi, dini və estetik-elmi yanaşmaları birləşdirərək baxmışlar. Belə ki, A.Qelen orijinal bir konsepsiya irəli sürmüşdür; bu konsepsiyaya görə insan heyvan aləminin digər nüma-
yondolərindən fərqli olaraq anadangəlmə «bioloji cəhətdən yetkin olmayan» varlıqdır. Məhz bu «çatışmamazlıq» və ya yaşamaq istəyi insanı fəal inkişaf etməyə və öz bacarığından istifadə etməyə vadar etmişdir. Cəmiyyət və təbiətin sıx əlaqəsi, təbiətdə heyvanların və cəmiyyətdə insanların davranışının oxşarlığı bir çox mütəfəkkirləri belə bir qənaətə gətirmişdir ki, cəmiyyət öz məğzinə görə bioloji superorqanizmdir. Onların fikrincə, o təbii orqanizm kimi təbii təkamül yolu ilə inkişaf edir. Cəmiyyətin orqanik (üzvi) nəzəriyyəsi beləcə yarandı: bu nəzəriyyənin qatı təbliğatçısı Q.Spen- ser, eyni zamanda onun davamçıları olan U.P.Lilienfelt, A.Stronin, A.Şeffle və başqaları oldu. Q.Spenselin və onun ardıcıllarının orqanik nəzəriyyəsinin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, cəmiyyətin struktum və fəaliyyəti, işləməsi canlı orqanizmin anoloji, oxşar quruluşu və fəaliyyəti ilə eynidir. Məsələn, Q.Spensel belə güman edir ki, «qan zəncirləri pula bənzəyir». U.P.Lilienfelddə dövlət hökumətin timsalında baş-beynin funksiyasını yerinə yetirir, o cümlədən ictimai bədənin xəstəlikiərinə qarşı mübarizə aparan həkimlər də bu funksiyanı yerinə yetirlər. Ticarət isə, onun fikrincə, orqanizmdə qan dövranı funksiyasını yerinə yetirir. A.Şefie isə cəmiyyətin iqtisadi həyatı və maddələr mübadiləsi arasında birbaşa oxşarlıq olduğunu qeyd etmişdir. Bu «orqanik nəzəriyyədə» insanların şüurlu fəaliyyətinin spesifikliyi, onların iradə və maraqlarının inkar edilməsi aydın görünür. Bəli, insan bioloji varlıqdır və bunu inkar etmək olmaz. Lakin müasir elmi təhlil göstərir ki, insan fəaliyyətinin bütün tərəflərini yalnız 15 faizi təmiz bioloji xarakter daşıyır. İnsan cəmiyyətdən kənarda mövcud ola bilməz. Həyatın spesifik ictimai tərzi insan və cəmiyyətin 115 Yüklə 3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|