TƏHSİLİN MƏZMUNU
Müxtəlif dövrlərdə, müxtəlif pedaqoqika dərsliklərində təhsilə müxtəlif yanaşmalar olub, müxtəlif
təriflər verilib. Mövcud pedaqoqika dərsliklərini və təhsilə olan münasibətləri təhlil etdikdən sonra
N.M.Kazımovun təhsilə münasibətini aktual hesab edirik və onun təhsilə verdiyi tərifi əsas götürürük.
Xalq təsərrüfatının tərkib hissəsi kimi, müvafiq tədris müəssisələrində müəyyən müddətdə öyrənilən,
tərbiyə və inkişaf imkanına malik olan, təlimin həm zəruri şərti; həm də nəticəsi olan biliklər, bacarıq və
vərdişlər sistemi təhsildir.
Lakin, bu tərifdə təhsil xalq təsərrüfatının tərkib hissəsi hesab edildiyi halda təkcə tədris
müəssələrində bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnmə sistemi kimi verilib. Halbuki, istehsal müəssələrinin
özündə, mədəniyyət müəssələrində də və diğər qeyri təhsil müəssələrində də bilik, bajarıq və vərdişlərə
yiyələnmə mövcuddur. Məsələn peşə təhsili xüsusi təhsil müəssələri ilə yanaşı mədəniyyət müəssələrində,
elmi – tədqiqat müəssələrində də verilir və s.
Təhsil onun məzmunu, formaları, məqsədi cəmiyyətin iqtisadi - ictimai inkişafı ilə bağlı olaraq inkişaf
edir və dəyişir, o cəmiyyətin, əsasən iqtisadi tələbləri ilə müəyyən edilir.
Pedaqoqika tarixində təhsil haqqında iki səhv nəzəriyyə mövcud olmuşdur: maddi və formal təhsil
nəzəriyyələri.
Formal təhsil nəzəriyyəçilərinin fikrincə təhsil böyüyən nəslin, təhsil ananların anjaq zehni
qabiliyyətlərini inkişaf etdirməlidir. Onların fikrinjə zehni cəhətdən yüksək inkişaf etmiş hər bir şəxs öz
zehni məlumat və qabiliyyətlərindən həyatda müstəqil şəkildə lazım olan yerdə istifadə edə bilərlər.
Formal təhsil nəzəriyyəsi texniki inkişafda əsaslanan istehsalın tələblərini ödəmədiyi üçün onun əleyhinə
olaraq maddi təhsil nəzəriyyəsi meydana çıxdı. Maddi təhsil nəzəriyyəçiləri isə iddia edirdilər ki, böyüyən
nəslə, uşaqlara ancaq onların gələcək fəaliyyət sahəsinin tələb etdiyi elmi məlumatlar öyrədilməlidir.
Digər elmi məlumatlar, bacarıq və vərdişləri isə hər kəs özü lazım olduqda mənimsəyə bilərlər. Onlar
böyüyən nəslin hər tərəfli inkişafında zehni qabiliyyətlərin inkişaf etdirilməsini nəzərə almır, onu ikinçi
dərəcəli iş, insanların öz şəxsi işi hesab edirdilər. Lakin materialist nəzəriyyəyə istinad edən müasir təhsil
nəzəriyyəsi ayrılıqda həm maddi, həm də formal nəzəriyyəni inkar edir. Çünki müasir inkişaf səviyyəsi,
ictimai iqtisadi quruluş böyüyən nəslin hərtərəfli inkişafını tələb edir. Yəni böyüyən nəslin həm zehni
qabiliyyətləri inkişaf etdirilməli, həm də onlarda maddi istehsalla bağlı bilik, bacarıq və vərdişlər
formalaşdırılmalıdır. Ona görə də təhsil ümumi, politexnik və peşə təhsilləri olmaqla üc hissəyə ayrılır.
Təhsilin bu tərkib hissələri bir birilə qarşılıqlı əlaqədə olub biri digərinin mövcudluğu ücün zəmin, əsas
rolunu oynayır.
Ümumi təhsil
Ümumi təhsil böyüyən nəslin seçəcəyi peşədən asılı olmayaraq həyatın bütün sahələri üçün
zəruri olan biliklərə yiyələndirir və onlarda fəaliyyət üçün əsas olan bacarıq və vərdişlər formalaşdırır.
Öyrədiləcək elmi biliklər elmlərin son nəaliyyətlərini əhatə edir. Ümumi təhsilin tərkibinə daxil olan
fənlər üç əsas qrupa ayrılır: təbii, humanitar, əmək və fiziki inkişaf fənləri:
Təbii fənlərin tərkibinə riyaziyyat, fizika, kimya, bioloqiya və s. daxildir.
Bu fənlər vasitəsilə təbiət hadisələrinin obyektiv inkişaf qanunauyğunluqları və onlardan insanların
xeyrinə istifadə yolları haqqında elmi məlumatlar verilir. Bu təbii və riyazi biliklərin öyrədilməsi
vasitəsilə böyüyən nəslin təfəkkürü, ümumiyyətlə idrakı inkişaf etdirilir. Bu təbii elmlərin tədrisi
prosesində həmçinin hər bir öyrənilən elmi məlumata aid zəruri bacarıq və vərdişlər formalaşdırılır.
Humanitar fənlərin tədrisi vasitəsi ilə isə böyüyən nəsl cəmiyyətin obyektiv inkişaf qanunlarını,
insanların sosial təbiətini öyrənib dərk edir. Humanitar fənlərə tarix, ədəbiyyat, cöğrafiya, ana dilləri,
xarici dil, və s. daxildir. Bu fənlərin hər biri uşaqlara cəmiyyət hadisələrinin konkret bir sahəsi haqqında
elmi məlumat verir. Məsələn tarix dərsləridə hər kəs həm öz xalqının, həm də başqa xalqların tarixi
kesmişini, dil dərslərində dilin tərkib hissələri, qrammatik qada –qanunları və s. mənimsəyir. Ədəbiyyət,
musiqi, təsviri sənət dərsləri uşaqların estetik hiss və zövqlərini formalaşdırır, onlara ğözəllik qanunlarını
dərk etdirir, yaradıcılıq qabiliyyətlərini inkişaf etdirir.
Bədən tərbiyəsi, əmək təlimi və bu kimi dərslər böyüyən nəslin sağlamlığını möhkəmləndirir, onları
əməyə hazırlayır, əmək üçün zəruri olan bacarıq və vərdişlər formalaşdırır, gəncləri vətənin müdafiəsinə
hazırlayır. Təhsilin bütün səviyyələrin də (peşə təhsili, ali təhsil və s.) təhsil alanların fiziki və əmək
hazırlığı diqqət mərkəzində olur, təhsil məqsədlikdn asılı olaraq onlar müxtəlif səviyyələrdə, formalarda
aparılır. Məsələn əmək təhsili ali təhsil müəssisələrində istehsalat təcrübələri formasında aparılır. Burada
artıq gənclər seçdiyi peşə üzrə birbaşa əməyə, müstəqil fəaliyyətə hazırlanırlar. Ümumi təhsil ibtidai,
natamam orta, orta olmaqla üc hissəyə ayrılır.
İbtidai təhsil orta məktəblərin I – IV siniflərini əhatə edir, təbii və ictimai hadisələr haqqında
elementar elmi məlumatlar verir, ətraf aləmlə tanış edir, hesablama – toplama, çıxma, vurma, bölmə, oxu
və yazı bacarıq və vərdişləri formalaşdırır.
Natamam orta təhsil orta məktəblərin V - IX siniflərini əhatə edir. Bu dövrdə uşaq və yeniyetmələr
təbiət və cəmiyyət elmlərinin əsas anlayışlarını mənimsəyir, zəruri bacarıq və vərdişlərə yiyələndirilir,
elmi dünyagörüş elementləri formalaşdırılır, marağa və bacarığa görə peşə seçməyə hazırlanırlar.Bu
dövrdə həmçinin uşaq və yeniyetmələrdə əxlaqi keyfiyyətlər də formalaşdırılır. Ümumi orta təhsil
intelektual səviyyənin əvvəlkilərə nisbətən yüksək pilləsidir.
Bu orta məktəblərin X-XI siniflərini əhatə edir. Bu səviyyədə yeniyetmə və gənclər həyat üçün zəruri
olan bilikləri daha dərindən öyrənir, onların mövcud bacarıq və vərdişləri daha da inkişaf etdirilib
möhkəmləndirilir, elmi dünyağörüş formalaşdırılır, mövcud ictimai – siyasi hadisələrə, istehsala şüurlu
münasibət yaradılır, müstəqil peşə seçmə təşəbbüsləri üzə çıxarılır. Ümumi orta təhsil həm orta
məktəblərdə həm də əlahiddə məktəblərdə ( lal –kar, kor, əqli cəhətdən zəif inkişaf etmiş uşaqlar üçün
məktəblər), litseylər, qimnaziyalar, seminariyalar və müxtəlif tipli peşə məktəblərində də verilir.
Ümumtəhsil aşağıdakı vəzifələri yerinə yetirir: böyüyən nəsl təbiət, cəmiyyət və insan təfəkkürünə aid
elmi məlumatlarla silahlandırılır; idrakı prosesləri, yaradıcılıq qabiliyyətləri inkişaf etdirilir; onlarda
elmi dünyagörüşün əsasları formalaşdırılır; jəmiyyətin tələb etdiyi əxlaq normaları, davranış qaydalarına
yiyələndirilir; estetik zövqləri, hissləri inkişaf etdiriləcək estetik görüşlər sistemi yaradılır; hüquqi
biliklərə yiyələndirilir və müvafiq münasibət formalaşdırılır; ictimai – siyasi fəallıq tərbiyə edilir.
Politexnik təhsil
Politexnik yunan «politexnikum» sözündən götürülüb çoxpeşəlilik deməkdir. Politexnik təhsil orta
ümumi təhsil məktəblərində təhsil alanları ayrı – ayrı fənlərin tədrisi vasitəsilə istehsal və sənayenin elmi
əsasları və prinsipləri ilə tanış edir, onlarda əmək alətləri ilə rəftar etmə bacarıq və vərdişi formalaşdırır.
Göründüyü kimi politexnik təhsil xüsusi dərs kimi aparılmır. İstehsalın müxtəlif sahələrinə aid biliklər
müxtəlif dərslərdə elmi məlumatlara yiyələnmə prosesində verilir. Məsələn orta məktəbdə kimya dərsində
aliminum elementinin kimyavi və fiziki xassələrini öyrənməklə yanaşı onun sənaye, xalq təsarrüfatında
tətbiqi sahələrini də öyrənirlər. Onlar aliminum kimyavi elementindən məişətdə və digər sahələrdə istifadə
olunmasının elmi əsaslarını mənimsəyirlər. Həmçinin aliminumun alınmasını, müxtəlif istehsalı prosesini
də öyrənirlər ki bu da istehsalın elmi əsasları haqqında məlumatlar verir. Politexnik təhsil biliklərin şüurlu
mənimsənilməsini təmin edir, zehni əməklə fiziki əməyi əlaqələndirir, əmək məhsuldarlığının
artırılmasına imkan yaradır, peşə seçməyə düzgün istiqamət verir.
Politexnik təhsil təhsilin bütün diğər səviyyələrində də mövcuddur. Yəni ali təhsil müəssisələri, orta
ixtisas məktəbləri, peşə məktəbləri və s. diğər təhsil müəssisələrində də politexnik hazırlıq həyata
kecirilir. Məsələn peşə məktəblərində yiyələniləjək peşəyə uyğun sahələr, onun əsasları və prinsipləri
haqqında təlimat verilir, texniki fənlərin tədrisi zamanı həm birbaşa həmin sahə həm də diğər istehsal
sahələrinin də tətbiqi yolları öyrədilir. Bunu ali məktəblərdə tədris edilən fənlərə də aid etmək olar.
Peşə təhsili.
Peşə təhsili sənaye və xalq təsərüfatının konkret bir sahəsinə aid bilik, baxcarıq və vərdişlər
formalaşdırmaqla böyüyən nəsli həyata hazırlayır. Müasir dövrdə respublikamızda peşə təhsili xüsusi
qimnaziyalar, seminariyalar, litseylər, peşə məktəbləri və s. müəsisələrdə həyata keçirilir. Peşə təhsili
həmçinin mədəniyyət müəssisələri və diğər istehsal və qeyri – istehsal müəssisələrində açılan xüsusi
kurslar vasitəsilə də verilir.
Peşə təhsili seçilmiş peşə və ixtisasın elmi əsaslarını mənimsədir, əlaqəli sahələr haqqında elmi
təlimatlar verir, digər elmi, istehsal sahələri ilə əlaqələndirilir. Peşə təhsilinin əsası orta məktəblərdə
qoyulur. Yeniyetmə və gənçlərin malik olduğu bilik, bacarıq, vərdişlər peşə təhsilinin maddi bazasını
təşkil edir. Bu məktəblərdə tədris prosesində peşənin nəzəri və təjrübi məsələlərinin tədrisinə daha qeniş
yer verili. Peşə məktəblərində həmçinin yeniyetmə və qənclərn ümumi – elmi, əxlaq, siyasi inkişafını
təmin edən fənlərin tədrisinə də xüsusi yer verilir.
Təhsilin bu tərkib hissələri bir–birilə qarşılıqlı əlaqədədir, biri - diğərinin mövcudluğunu, inkişafını
təmin edir. Bunlar səxsiyyət formalaşdırılması işinin əlaqəli qütbələridir.
Təhsilin bütün səviyyələrində tədrisin məqsədi, vəzifələri, məzmunu öz əksini tədris planı,
proqramları, dərsliklərdə tapır.
Tədris planı ayrı – ayrı məktəblərdə (orta, peşə, ali, xüsusi məktəblər) öyrədilən fənlərin sayı, həçmi,
ardıcılığı, həmçinin siniflər, kurslar üzrə verilən rüblük, smestlik, illik saatların miqdarını müəyyən edən
rəsmi dövlət sənədidir. Onu dövlət müəyyən edir, təsdiqləyir. Tədris müəssələrinin onu dəyişdirməyə