Dərslik (əlavə olunmuş və redaktə edilmiş ikinci nəşri)

 
348
vedomosti» qəzetinə əlavə olaraq həftədə bir dəfə «Tatarskiye vedomosti» adlı vərəq də çap olunmağa başladı. 
Bu əvvəllər fars, sonralar isə Azərbaycan dilində çap olunurdu. Vərəqədə yerli əhaliyə hökümət müraciətləri, 
əmrləri, vergi qanunları, rəsmi xəbərlər, bəzi mədəniyyət xəbərləri, elanlar və s. verilirdi. Lakin elə  həmin il 
(1832) bir neçə nömrə  çıxdıqdan sonra vərəqin nəşri dayandırıldı. Yalnız 1841-ci ildə yenə eyni məqsədlə 
«Zakavkazski vestnik»ə  əlavə  şəklində yeni bir vərəqə  nəşr edilməyə başladı. Bu vərəqə  də  təxminən dörd il 
yarım yaşaya bildi.  
30-40-cı illərdə Zaqafqaziyanın mərkəzi şəhərlərində rus və Qərbi Avropa yazıçılarının əsərləri tamaşaya 
qoyulmağa başladı. İrəvan və Tiflis şəhərlərində teatrlar xüsusi ilə inkişaf etməyə başladı. Azərbaycanın elm və 
mədəniyyətində  də dirçəliş başladı. Alimlər,  ədiblər, incəsənət xadimləri milli ruhda əsərlər yaratmağa 
başladılar. Yeni alimlər,  ədiblər yazılar meydana çıxdı. Bu dövrdə Mirzə  cəfər Topçubaşovun Rusiyada fars 
dilinin qramatikası  və dilçiliyə aid bir sıra  əsərləri çap edildi. O, Peterburqda dilçi, şərqşünas alim, şair kimi 
məşhurlaşdı. 1812-ci il rusların Napaleonla müharibəsinə həsr edilmiş «Qalibiyyət təranəsi» adlı əsəri ilə daha 
da şöhrət qazandı. Həmin dövrdə Rusiyada və Avropada yaxşı tanınan Azərbaycan ədiblərindən biri də Mirzə 
Məhəmmədəli Qasım oğlu Mirzə Kazım bəy idi. Onu o dövrdə dilə, ədəbiyyata, tarixə, şərqşünaslığa aid 100-
dən çox əsəri çapdan çıxmışdı. Mirzə Kazım bəyin çoxlu tərcümələri də olmuşdur. Məsələn, Sədi  Şirazinin 
«Gülüstan» əsərini ruscaya, «Dərbəndnamə»sini ingiliscəyə, özünün «Azərbaycan dilinin sərf - nəhvi» əsərlərini 
alman dilinə tərcümə etmişdi. Firdovsinin «Şahnamə» əsərinə, ərəb, osmanlı, uyğur, cığatay dillərində şərhlər 
vermişdir. 1835-ci ildə Peterburq Akademiyasının həqiqi üzvü, Londonda Kral Akademiyasının fəxri üzvü 
seçilmişdir. İlk dəfə olaraq o, 1839-cu ildə Azərbaycan dilinin qrammatikasını yazmışdır, buna görə Demidov 
mükafatına layiq görülmüşdür «Dərbəndnamə»yə görə dünya şöhrəti qazanmışdır. Mirzə Kazım bəy Rusiyanın 
ali məktəblərində 40 ildən artıq fəaliyyət göstərmiş, şərqşünaslıq məktəbi yaratmışdır. Rus və Avropa alimləri 
üçün onun yaratdığı şərqşünaslıq məktəbi mənbə rolunu oynamışdır. 
Artıq bu dövrdə (30 – 40-cı illərdə) Azərbaycan folkloru və klassik ədəbiyyatına maraq artmağa başladı. 
«Tiflisskiye vedomosti» qəzetində Azərbaycan dastanları (xüsusən «Koroğlu» dastanı) haqqında xülasələr və 
məlumatlar getdi.  
İncəsənət sahəsində  də bu dövrdə yeniliklər və inkişaf nəzərə çarpmağa başladı. Yeni realist incəsənət 
yarandı. Qarabağ, Şuşa, Şirvan, Quba xalçalarında milli koloritli naxışlar üstünlük təşkil etməyə başladı. Usta 
Əvəzli Azərbaycan incəsənətinin məşhur rəssamı kimi şöhrət qazandı. O, «Kəlilə və Dimnə» təmsilinə 100-dən 
çox rəsm çəkmişdir. Bu rəsm əsərləri realist xarakter daşıyırdı. 
Mirzə Qədim İrəvani də həmin dövrün məşhur realist rəssamı kimi şöhrət qazanmışdı.  
Şamaxıda Hacı Nəcəf bəy kimi musiqi və muğam ustası yetişmişdi. 
Realizm mədəniyyət, incəsənət və  ədəbiyyatın müxtəlif sahələrində özünü göstərməyə başladı. 
Azərbaycan  ərazisində yaşayıb-yaradan  şair, yazıçı, aşıq yaradıcılığında içtimai motivlər, satirik ruhlar 
yaranmağa başladı. Bu satirik şerlərdə dövrün içtimai haqsızlıqları  tənqid edilir, yumorlarla diqqətə çatdırılır, 
zülm və  əsarət pislənirdi. Yeni realist ədəbiyyat inkişaf etməyə başladı. Realizm meyilləri həmin dövrün 
maarifçi  şair və yazıçılarının  əsərlərində daha da inkişaf edirdi. Bu dövrdə maarifçilik  hərakatı yaranıb 
genişləndi. Azərbaycan  ədəbiyyatında maarifçilik ideyaları A.Bakıxanov,  İ.Qutqaşınlı, M.Ş.Vazeh yara-
dıcılığında xüsusi yer tutur. 
Azərbaycan maarifçiləri vətənpərvərlik, xəlqilik, azadlıq ideyalarını  təbliğ edir, bütün insanların 
maariflənməsinin zəruriliyi ideyasını irəli sürürdülər.  
Azərbaycan ziyalıları hiss edirdilər ki, mədəniyyət, maarif, tərəqqi əsasları üzərində yenidən qurulmalıdır. 
Bu dövrdə Azərbaycan maarifçilərinin əsərlərində fanatizmə qarşı mübarizə, elmə, maarifə yiyələnmə, Avropa 
mədəniyyətini mənimsəmə ideyaları  tərənnüm edilirdi. Onlar kütlələr arasında maarifçiliyi yaymağı özlərinə 
borc bilir, bu məqsədlə məktəblər açırdılar. Mədəniyyət, elm və maarif həmin dövr maarifçilərinin əsas devizi 
idi. Onlar xalqın oyanmasında, cəhalətə qarşı mübarizədə maarifin böyük əhəmiyyətini qeyd edir və xalqın 
qurtuluşunu bunda görürdülər. Onların fikirincə xalq feodal zülmündən ancaq maariflənmə yolu ilə azad ola 
bilər. Onlar gənclərə elmə yiyələnməyi tövsiyə edirdilər. Azərbaycan maarifçiləri də qərbi Avropa maarifçiləri 
kimi ağıla, zəkaya böyük əhəmiyyət verirdilər. Onların fikrincə ağıl ən böyük yaradıcı qüvvədir. Elm, maarif, 
mədəniyyət, ümümiyyətlə inkişaf ağıl vasitəsilə, ona istinad edərək baş verir. Ağıla istinad edərək ideal 
cəmiyyət qurmaq olar. cəmiyyətdəki pislikləri aradan qaldırmaqda əxlaqın da əhəmiyyətli rolunu qeyd edirdilər. 
İnsanlara onlarınadi aid olduğu təbəqə ilə deyl, əməlləri, işi, əxlaqı ilə qiymət verməyi iddia edirdilər. 
Azərbaycanın ilk realist maarifçilərinin görkəmli nümayəndələrindən biri A.Bakıxanov idi. Onu 
Azərbaycanın içtimai, mədəni fikirlərinin inkişafında xüsusi rolu olmuşdur. A. Bakıxanov «Qanuni - Qüdsi», 
«Əsrarül –mələkut», «Təhzibül - əxlaq», «Eynül – mizan», «Gülüstani - İrəm» kimi əsərlərində dil, cöğrafiya, 
tarix, astronomiya, məntiq, psixologiya, pedaqogika və s. elmlərə aid qiymətli fikirlər söyləmişdir. A. 
Bakıxanov Kopernik, c. Bruno, Qalliley, Kepler, Nyuton, Lomonosovun elmi – riyazi, coğrafi, astoronomik 
tədqiqatlarını  dərindən öyrənmiş, onların kəşflərini «Əsrarül- Məlakut»  əsərində müqayisəli təhlil edərək 
münasibətini bildirmişdir. Bu əsəri ilə o, dünyanın elmi korifeyləri ilə birləşdi və onların dünyagörüşlərini şərh 
edərək insanların münasibətlərində dönüş yaratmağa çalışdı. 
Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir

---