Dərslik II hiSSƏ 2
Yüklə 389,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
40 Qaradağ xanlığı Qaradağ xanlığına aiddir: • Mərkəzi Əhər şəhəri olan Qaradağ xanlığı şimaldan Qarabağ, şərqdən Ərdəbil, Cənubdan Təbriz, qərbdən Xoy və Naxçıvan xanlıqları ilə həmsərhədd idi. • Xanlığı idarə edən qaradağ tayfası Səfəvilərin hakimiyyətə gəlməsinə yardımçı olduqları üçün Qaradağ vilayətinin indarəsi nəsildən-nəsilə keçirdi. • Xanlığın 2 minə qədər daimi qoşunu var var idi. • 1782-ci ildə Xoy və Qarabağ xanlarının birləşmiş qüvvələri tərəfindən işğal edildikdən sonra öz müstəqilliyini itirmişdi. • 1791-ci ildə xanlıq Ağa Məhəmməd xan Qacara tabe olmuşdu • Xanlığın əsasını Kazım xan qoymuşdu Kazım xana (1748-1752) aiddir: • XVIII əsrin birinci rübündə mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsindən istifadə edərək, Qaradağı müstəqil idarə etməyə başlamışdı. • Müstəqil siyasət yeritdiyi üçün Nadir şah tərəfindən cəzalandırılmışdır. • Nadir şahın ölümündən sonra, Qaradağ xanlığını yenidən müstəqil idarə etməyə başlamışdır. • XVIII əsrin ortalarında Qarabağ, Gəncə və Xoy xanlarının Şəki xanı Hacı Çələbiyə qarşı ittifaqına qoşulmuşdur. Qaradağ xanlığı öz aralarında bölüşdürmüş xanlıqlar Ərdəbil xanlığı Ərdəbil xanlığına aiddir: • XVIII əsrin ortalarında yaranmışdı • Mərkəzi Ərdəbil şəhəri onan xanlıq Lənkəran, Qaradağ, Qarabağ, Sərab və Gilan xanlıqları ilə həmsərhəd idi. • Şahsevən tayfası tərəfindən idarə edilirdi. • Əsası Bəbir xan tərəfindən qoymuşdu. • Xanlığı feodal əyanlarının toplaşdığı divanxana idarə edirdi. • Üç min nəfərlik daimi qoşuna malik idi • Nəzərəli xan və Nəsir xan kimi tanınmış xanları olmuşdur. Bəbir xanın dövründə: • Ərdəbil xanlığının əsası qoyulmuşdur. • Xanlığı siyasi cəhətdən möhkəmləndirmişdi. Bəbir xanın oğlu Nəzərəli xanın dövründə (1747-1783/92): • Zəndlər və qacarlarla Ərdəbil xanlığının münasibətlərləri kəskinləşdi. • Nigah diplomatiyası vasitəsilə Qarabağ xanı İbrahimxəlil xanla dostluq əlaqələri yaratdı. • Lənkəran xanlığı ilə mehriban qonşuluq münasibəti qurdu. Nəzərəli xandan sonra hakimiyyətə gələn oğlu Nəsir xanın (1783/92-1808) dövründə: • 1784-cü ildə Qubalı Fətəli xan hücum edərək Ərdəbil və Meşkin şəhərlərini tutdu. Lakin bu hadisə Rusiyanın narazılığına səbəb olduğu üçün Fətəli xan Ərdəbili tərk etməli oldu. • Ərdəbil xanlığı qacarlardan asılı vəziyyətə düşdü. Cənubi Azərbaycan xanlıqlarının əsasını qoyan xanlar Xoy xanlığı Təbriz xanlığı Fətəli xan Əfşar Urmiya Xoy Təbriz Şahbaz xan Kazım xan Əmiraslan xan Qaradağ Ərdəbil Bəbir xan 41 Şəki xanlığı (1743-1819) Şəki xanlığının yaranması. Hacı Çələbi 1743-cü ildə Azərbaycan ərazisində ilk müstəqil xanlıq olan Şəki xanlığı yarandı. Xanlığın əsasını Hacı Çələbi xan (1743- 1755) qoymuşdur. Şəki ərazisi 1743-1744-cü illər üsyanı nəticəsində Nadir şah əsarətindən xilas olmuşdur. Müstəqil Şəki xanlığının yaradılması, əslində Azərbaycanın böyük bir hissəsində dövlətçiliyin bərpası demək idi. Nadir şahın öldürülməsindən sonra yaranmış əlverişli şəraitdən istifadə edən Hacı Çələbi xanın başlıca məqsədi bunlar idi: • Şəki xanlığının istiqlaliyyətini daha da möhkəmləndirmək. • Şəki xanlığının ərazisini genişləndirmək. Hacı Çələbi xan bu məqsədlə Təbriz və Qarabağ xanlıqlarını üzərinə yürüş etdi. Lakin Təbriz hakimi Əmiraslan xan və Qarabağ hakimi Pənahəli xan bu yürüşün qarşısın aldı. Beləliklə Hacı Çələbinin hər iki yürüşü uğursuzluqla nəticələndi. QEYD: Hacı Çələbinin yürüşünə məruz qalması Təbriz və Qarabağ xanlıqları üçün oxşar cəhət təşkil edir. Çələbi xanın xanlığın ərazisini genişləndirmək siyasəti. “Bayat savaşı” (1748) Qarabağ xanlığının qüdrətinin artması başqa hakimləri, o cümlədən Qarabağ ərazisində yerləşən “Xəmsə” məlikliklərini narahat etdi. Tarixçi-salnaməçi Mirzə Adıgözəl bəyin dediyinə görə, məliklər Şəki xanı Hacı Çələbiyə məktub yazıb bildirirdilər ki, “Pənah xan burada taxta çıxmış, qala və səngər tikdirmişdir. Əgər dəfində bir təxir edilərsə, sonra qarşısında durmaq mümkün olmayacaqdır”. Həmin dövrdə Hacı Çələbi xan Qarabağ xalığının ərazisini Şəki xalığına qatmaq istəyirdi. Hacı Çələbi xanın Qarabağ xalığının ərazisini Şəki xalığına qatmaq istəyi Şəki xanlığı ilə Qarabağ xanlığı arasında “Bayat savaşı”na səbəb oldu. Hacı Çələbi və müttəfiqi Şamaxı xanlığının birləşmiş qüvvələri xanlığın mərkəzi Bayat qalasını mühasirəyə aldılar. Tarixdə “Bayat savaşı” adı ilə məşhur olan döyüşlərin nəticəsi isə aşağıdakı kimi oldu: • Hacı Çələbi və onun müttəfiqləri qələbə qazana bilməyətək öz xanlıqlarına qayıtdılar. • Hacı Çələbi Qarabağın bir hissəsini ələ keçirsə də onun ərazisini tuta bilmədi. • Qarabağ hakimi Pənahəli xan qalib gəldi xanlığın ərazisini xeyli genişləndirdi • Pənahəli xan Gəncə, İrəvan, Naxçıvan və Ərdəbili xanlıqlarını nüfuz dairəsinə saldı. Hacı Çələbinin “Bayat savaşı”nda məğlub olmasının səbəbi Qarabağ hakimi Pənahəli xanın inadlı müqavimət göstərməsi idi. Məğlub olub geri qayıdarkən Hacı Çələbi xan məyusluqla demişdi: “Pənahəli xan bu vaxtacan bir sikkəsiz gümüş idi, biz gəldik, ona sikkə vurduq və qayıtdıq”. Beləliklə, Hacı Çələbi xanlığın ərazisini genişləndirmək siyasətini istədiyi şəkildə həyata keçirə bilmədi. QEYD: Hacı Çələbi xan öz hakimiyyətini möhkəmləndirmək üçün “nikah diplomatiyası”na da əl atmış, Qazıqumuqlu Məhəmmədhəsən xanın qızını oğlu Ağakişi bəyə almışdı. Daha sonra, Qəbələ və Ərəş sultanlıqlarını da xanlıqdan asılı vəziyyətə salmışdı. Beləliklə, Hacı Çələbi Qazıqumuqlu hakimliyini, Qəbələ, Ərəş və Qazax sultanlıqlarını, həmçinin Borçalı mahalını Şəki xanlığına birləşdirə bilmişdir. Hacı Çələbi xanla gürcü çarı II İrakli arasında mübarizə. “Qızılqaya xəyanəti” Şəki xanlığının güclənməsi, onun Azərbaycanda hakimlik uğrunda mübarizəsi Qarabağ və Gəncə xanlıqlarını, Kartli və Kaxetiya çarlıqlarını ciddi narahat edirdi. 1751-ci ildə Şəki xanlığı ilə gürcülər arasında baş vermiş döyüşdə Hacı Çələbi xan qələbə qazandı. Bu hadisədən sonra Kaxetiya çarı II İrakli ilk növbədə hiylə ilə Pənahəli xanla danışığa girərək Çələbi xana qarşı ittifaq yaratmağı təklif etdi. Gəncə (Şahverdi xan), Qaradağ (Kazım xan), Naxçıvan (Heydərqulu xan), İrəvan (Hüseynəli) xanlıqları Şəki xanlığına (Hacı Çələbiyə) qarşı ittifaqa qoşuldular və İrakli ilə birləşmək üçün Gəncəyə yola düşdülər. II İraklinin hərbi dəstələri 1752-ci ilin martında Gəncə yaxınlığında Qızılqaya adlanan yerdə düşərgə salmış xanların üzərinə xaincəsinə hücum edərək onları əsir aldı. Bu hadisə tarixə “Qızılqaya xəyanəti” kimi daxil oldu. “Qızılqaya xəyanəti”nin təşkilatçısı II İrakli bu işi törətməklə xanlıqları özündən asılı vəziyyətə salmaq məqsədi güdürdü. Şəki xanlığına qarşı yaradılan ittifaqdan xəbər tutan Hacı Çələbi xan güclü qoşun ilə onların üzərinə hərəkət edərək Kür çayının sol sahilində mövqe tutdu. Bu zaman Cələbi xan II İrakli tərəfindən əsir alınmış Azərbaycan xanlarını azad etmək qərarına gəldi. Hacı Çələbi öz yaxın adamlarını müşavirəyə toplayaraq onlara demişdi: “Nə vaxt məsləhət görürsünüz görün, ancaq Kürü keçmək içində təklifi olsun”. Müşavirə Hacı Çələbinin istədiyi qərarı qəbul etdi. Şəki xanlığının qoşunları Kürü keçərək Gəncə istiqamətində hərəkət etdi və Şeyx Nizaminin qəbri yaxınlığında II İraklinin qoşunları ilə döyüşə girdi. 1752-ci ildə Şeyx Nizaminin qəbri yaxınlığında baş vermiş döyüş nəticəsində: • Hacı Çələbinin qələbə qazandı. • Gürcü qoşunları darmadağın edildi. • Əsir götürülmüş Azərbaycan xanları azad edildiş • Qazax və Borçalı ələ keçirildi və xanın oğlu Ağakişi bəy buraya hakim təyin olundu. Yüklə 389,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|