244
fizioloji mexanizmi İ.P.Pavlovun qeyd etdiyi bələdləşmə ref-
leksidir. O hər bir yeni stimula qarşı insanın reaksiyası kimi
təzahür edərək, hiss üzvlərini yeni obyektin qavranılmasına
hazırlayır.
Qeyri-ixtiyari diqqətdən fərqli olaraq ixtiyari diqqət
insanın şüurlu məqsədi ilə bağlıdır. Onu bəzən iradi, aktiv
diqqət də adlandırırlar. L.S.Vıqotski qeyd edirdi ki, ixtiyari
diqqət vasitəli prosesdir, yəni o müxtəlif vasitələrin: işarə, nit-
qin və qarşıya qoyulmuş məqsədin vasitəsilə həyata keçirilir.
Ontoqenezdə də ixtiyari diqqətin inkişafını izləsək,
görərik ki, bu proses tədricən baş vermişdir. Yaşlılar uşağın
diqqətini sözlü təlimat vasitəsilə lazım olan obyektə
yönəldirlər, onun
qarşısında
məqsəd
qoyaraq
uşağın
fəaliyyətini təşkil edirlər. Sonra isə uşaq özü müstəqil şəkildə
qarşısına məqsəd qoymaq bacarığına yiyələnir. Fizioloji
səviyyədə ixtiyari diqqətin tənzim olunmasında beynin alın
payı iştirak edir.
Diqqətin digər növü isə N.F.Dobrinin tərəfindən ixtii
yaridən sonrakı diqqət adlandırılmışdır. Diqqətin bu növü ix-
tiyari diqqət kimi əvvəlcə məqsədyönlü xarakter daşıyır və ira-
di cəhd tələb edir, lakin sonra fəaliyyətin məzmunu insan üçün
o qədər böyük maraq kəsb edir ki, artıq iradi cəhd tələb olun-
mur.
Məhz buna görə də həmin diqqəti ixtiyari diqqət
adlandırmaq olmur. Çünki bu zaman psixi fəaliyyət iradi
cəhdlə başlasa da sonradan bu cür iradi cəhd göstərilmədən da-
vam etdirilir. Onu qeyri-ixtiyari diqqət adlandırmaq da
mümkün deyildir. Çünki bu işə iradi cəhdlə başlanılmışdır.
Məhz buna görə də diqqətin həmin növünü N.F.Dobrinin
ixtiyaridən sonrakı diqqət adlandırmışdır. Adətən, ixtiyaridən
sonrakı diqqətə keçid insanın artıq iradi güc sərf etməsinin
qarşısını alır.
245
IV. 7. 4. Diqqətin xarakterik xüsusiyyətləri
Psixoloji ədəbiyyatda diqqətin 5 əsas xüsusiyyətini ayırd
edirlər. Bunlar diqqətin həcmi, paylanması, mərkəzləşməsi,
davamlılığı və keçirilməsidir. Göstərilən xassələr bütün adam-
larda eyni səviyyədə inkişaf etmir. Məsələn, bəzi adamlarda
diqqət daha çox mərkəzləşməyə, digərində isə paylanmaya
meyl edir.
Diqqətin həçmi onun eyni vaxtda əhatə etdiyi çisimlərin
miqdarı ilə müəyyən edilir. Diqqətin həçmi fərdi şəkildə
dəyişən bir kəmiyyət olub və əsasən bir-biri ilə əlaqəsi ol-
mayan 5
2 obyekti əhatə edir. Əksər hallarda diqqətin həcmini
ölçmək üçün taxistoskop adlanan cihazdan istifadə olunur. Bu
cihaz vasitəsilə qıcıqlandırıcılar (sözlər, fiqurlar, rəqəmlər və
s.) elə nümayiş etdirilir ki, yoxlanılan şəxs nəzərini bir
obyektdən diqərinə keçirə bilməsin.
Diqqətin həçmi qavranılan cisim və hadisələrin bir-biri
ilə nə qədər sıx əlaqədar olmasından aslıdır. Cisim və hadisələr
bir birləri ilə nə qədər sıx əlaqədə olarsa diqqətin həçmi də bir
o qədər böyük olar. Bunu aydın görmək üçün aşağıdakı iki
şəkilə nəzər salaq.
A
B
Əgər birinçi şəkli (A) yoxlanana ani olaraq göstərib
götürsək və orada neçə xətt çəkildiyini soruşsaq dəqiq rəqəmi
çətin eşidəçəyik. İkinçi şəkli (B) göstərdikdə isə dər hal 12
çavabını alacağıq. Burada yoxlanan 3 xəttdən ibarət olan 4
246
qrupu birləşdirərək cavab verir.
Başqa bir misal. Əgər yoxlanana «ü ə n g n a a x b»
hərfləri yazılmış lövhəni göstərib orada neçə hərf olduğunu
soruşsaq düzgün cavab çətin alınaçaqdır. Lakin həmin hərfləri
bir söz kimi birləşdirib «günəbaxan» şəklində təqdim etsək bu-
rada 9 hərf olduğunu asanlıqla deyə biləcəkdir.
Diqqətin davamlılığı onun eyni bir obyekt üzərində uzun
müddət saxlanılmasında ifadə olunur. Tədqiqatlar göstərir ki,
insan diqqətini yönəltdiyi obyektdə yeni tərəflər, yeni əlaqələri
aşkar etməyi bacarırsa onun diqqəti davamlı olur. Başqa sözlə
qavranılan obyekt daima yeni məzmun kəsb edərsə bu diqqətin
davamlı olmasına gətirib çıxarır. Bundan başqa diqqətin
davamlılığı bir sıra şərtlərdən, məsələn, materialın çətinlik
dərəcəsindən,
onun
anlaşıqlılığından,
subyektin
ona
münasibətindən, insanın yaşından və şəxsiyyətin bir çox fərdi
keyfiyyətlərindən asılıdır. Diqqətin bu xüsusiyyətini nəzərə
alaraq dərs zamanı hər 10-15 dəqiqədən sonra fəaliyyət
növlərinin dəyişilməsi məqsədəuyğun hesab olunur.
Diqqətin paylanması eyni zamanda 2 və ya daha çox
fəaliyyət növünü (və ya müxtəlif işləri) həyata keçirmək
qabiliyyəti ilə müəyyən olunur. Diqqətin paylanmasının zəruri
şərtlərindən biri odur ki, bu zaman icra olunan fəaliyyətlərdən
biri avtomatlaşmalı, yəni şüurun xüsusi nəzarəti olmadan
həyata keçirilməlidir.
Diqqətin paylanması insanın psixoloji və fizioloji
vəziyyətindən çox asılıdır. Yorğunluq halında, diqqətin daha
çox mərkəzləşməsini tələb edən fəaliyyət növlərinin həyata
kecirilməsi zamanı diqqəti paylamaq çətin olur.
Bununla belə, diqqətin paylanması səviyyəsi eyni za-
manda icra edilən fəaliyyət növlərinin xarakterindən, onların
mürəkkəblik dərəçəsindən, həmin fəaliyyət növləri sahəsində
insanın bacarıq və vərdişlərinin avtomatlaşma səviyyəsindən də
asılı olur.
Diqqətin keçirilməsi şüurlu surətdə diqqəti bir