313
Hökmlər hərəki xarakter daşıyır, özündə sosial aspekti ehtiva
edir.
Hökmlərin sosial aspekti onun strukturunu şərtləndirir,
onun az və ya çox dərəcədə mürəkkəbliyi digər fikirlərə
münasibəti ilə şərtlənib.
Hökmlər ilk dəfə olaraq hərəkətdə formalaşır. Hər hansı
hərəkət seçici xarakter daşıdığından, o nəyi isə təsdiq, inkar
etdiyindən praktik əhəmiyyət daşıyır. Subyektin obyektə və
digər adamlara münasibətlərini ifadə etdiyindən hökmlər
emosionallıqla zəngindir. Hökmlərdə şəxsiyyət aşkar olunur, o,
həmçinin iradi aktı ifadə edir.
Hökmlərdə digər insanlara qarşı olan münasibət real
aləmə idraki münasibət əsasında müəyyənləşir. Hökmlərdə eh-
tiva olunmuş vəziyyət obyektiv olaraq həqiqətdir və ya
yalandır, bu isə obyektiv gerçəkliyi inikas etdirməsindən
asılıdır.
Hər hansı hökmlər həqiqətə istiqamətlənib, lakin hər
hansı hökm özlüyündə şərtsiz həqiqət deyil. Mühakimə hökm
üzərində fikri işdir və həqiqətin yoxlanılmasına istiqamətlənib.
Hökmlər mühakimənin həm çıxış, həm də son nöqtəsidir. Bu
və ya digər halda hökmlər və həqiqətin təntənəsi üçün biliklər
sisteminə qoşularaq ayrıca olmaqdan qurtulur. Mühakimələr
əqli nəticə forması olaraq çıxış etdiyi hökmlər sistemini açır.
Əqli nəticə
- vahid məqsədə tabe olan, bir sıra
əməliyyatları özündə ehtiva edən az və ya çox dərəcədə
mürəkkəb fikri fəaliyyətə deyilir. Əqli nəticə prosesində
təfəkkürdə vasitəli hərəkətlər xüsusi rol oynayır. Əqli nəticədə
və ya yekun hökmlərdə əldə olan biliklər əsasında yeni
biliklərə yiyələnmək olur, biliyə bilik vasitəsi ilə yiyələnilir,
bilavasitə təcrübənin hesabına yeni biliklər mənimsənilir, ob-
yektiv bilik prosesin son nəticəsi kimi meydana çıxır. Əqli
nəticənin əsas qiyməti bundadır. Fikri akt kimi əqli nəticə üçün
aşağıdakılar əhəmiyyət kəsb edir. Assosiativ prosesdən əqli
nəticənin fərqi ondadır ki, nəticəyə aid etdiyimiz münasibət
314
predmetin obyektiv məzmununu açır. Predmetin obyektivliyi
hökmlərlə təfəkkürə daxil edilir və bu məlumatlar bizə
qavrayışdan verilə bilər.
Əqli nəticə prosesində psixoloji planda 3 əsas halı
fərqləndirmək lazımdır. Birincisi, çıxış halı əyani təsəvvür olu-
nur və ya yeni münasibətlər əyani təsəvvürlərdə açılır. A-nın
B-dən böyük olması obrazlar şəklində təsəvvür olunur. İkincisi,
eyni münasibətləri əyaniliyə müraciət etmədən ancaq
anlayışların köməyi ilə ifadə etmək olar. Bu halda nəticə for-
mal əməliyyat deyil, bu əqli nəticənin qurulduğu xüsusiyyət və
münasibətlərin məzmununun əhəmiyyətli tərəfləridir, konkret
məzmunla müəyyənləşən qanunauyğunluqlardır. Üçüncüsü,
müvafiq
əlaqələr, aşağı
–
yuxarı, böyük
–
kiçik
möhkəmlənərək informasiya dayaqlarından nəticəyə icra oluna
bilir
və
əsasən
bu
hal
assosiativ
olaraq
nitqin
avtomatlaşmasına tabe olur.
Əyani sxemlər əqli nəticə proseslərində əhəmiyyətli rol
oynayır. Sadə əqli nəticə proseslərində şeylərin faktiki
vəziyyəti ilə bağlı sxematik təsəvvürlər əmələ gəlir, ondan isə
öz növbəsində nəticənin yeni məzmunu yaranır.
Əqlinəticə bir və ya bir neçə hökmə əsasən yeni hökmün
çıxarılmasından ibarət təfəkkür formasıdır. Məsələn, «ikinci
kursun bütün tələbələri təşəkkür aldılar» və «Təranə də ikinci
kurs tələbəsidir» hökmlərinə əsasən «Təranə də təşəkkür
almışdır» hökmünü çıxarırıq.
Əqlinəticənin üç əsas növü qeyd olunur: induktiv, de-
duktiv əqlinəticə və analogiya (təşbeh).
İnduktiv əqlinəticə xüsusi hallardan, misallardan
(hökmlərdən) ümumi nəticə çıxarmaqdan ibarətdir. Məsələn,
dəmirin, misin, poladın, gümüşün və s.istidən genişləndiyini və
onların metal olduğunu müəyyənləşdirmək əsasında «Bütün
metallar istidən genişlənir» hökmünü çıxarırıq.
Deduktiv əqlinəticə isə ümumi hallardan, misallardan
(hökmlərdən) xüsusi nəticə çıxarmaqdan ibarətdir. Məsələn,
315
«Bütün xüsusi isimlər yazıda böyük hərflə başlayır». «Bakı»
xüsusi isimdir» hökmlərinə əsasən «Deməli, Bakı böyük hərflə
yazılır» nəticəsini çıxarırıq.
Analogiyaya gəldikdə bu zaman ayrı-ayrı hallardan
bənzətmə üzrə nəticə çıxarılır.
IV.11.6. Təfəkkürün fərdi xüsusiyyətləri
Adamların hamısında təfəkkür eyni şəkildə inkişaf etmir.
Təfəkkürün prosesləri, formaları və növləri ayrı-ayrı adamlarda
müxtəlif nisbətdə təzahür edir. Bunlarla yanaşı olaraq
adamlar ağlın keyfiyyətləri nə görə bir-birlərindən daha çox
fərqlənirlər. Buraya ağlın dərinliyi, çevikliyi, müstəqilliyi,
tənqidiliyi və s. Aid etmək olar.
Ağlın dərinliyi cisim larda. və hadisələr arasındakı və
onların daxilindəki Ən əsas, başlıca əlamətləri tapmaq
bacarığından ibarətdir. Dərin ağla malik olan Adam zəruri
sualları qoymaqla hadisənin mahiyyətini aça bilir, cisim və
hadisələri dərindən və hərtərəfli öyrənir. Bu cür adamlar əsas
cəhətləri ikinci dərəcəli cəhətlərdən ayıra bilirlər. Lakin ağıl
dayaz olduqda belə adam öyrəndiyi faktlarda Ən zəruri, əsas
cəhəti aşkara çıxara bilmir, formal, zahiri cəhətlərə istinad
etdiyinə görə onun fikirlərində dərinlik olmur.
Ağlın çevikliyi də insan üçün zəruri olan müsbət
keyfiyyətlərdəndir. Bu keyfiyyət xüsusilə insandan Ani bir
vaxtda qərar qəbul etmək lazım gəldikdə tələb olunur. Ona
görə də həmin keyfiyyətə malik olan adam düşdüyü vəziy-
yətdən baş çıxarmağı, dərhal qərar qəbul etməyi bacarır. Ağlın
çevikliyi və dərinliyi birləşdikdə insanda ağlın itiliyi keyfiy-
yətinin meydana gəlməsinə səbəb olur.
Ağlın müstəqilliyi yeni sual və problemləri irəli sürə
bilmək, onu müstəqil olaraq öz gücü ilə həyata keçirməyi ba-
carmaqdan ibarətdir. Təfəkkürün yaradıcılıq xüsusiyyəti məhz
Dostları ilə paylaş: |