Dərslik Prof. S.İ. Seyidov və prof. M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə

313

Hökmlər hərəki xarakter daşıyır,  özündə sosial aspekti ehtiva

edir.

Hökmlərin sosial aspekti onun strukturunu şərtləndirir, 

onun az və ya çox dərəcədə mürəkkəbliyi digər fikirlərə

münasibəti ilə şərtlənib.

Hökmlər ilk dəfə olaraq hərəkətdə formalaşır. Hər hansı

hərəkət seçici xarakter daşıdığından,  o nəyi isə təsdiq,  inkar

etdiyindən praktik əhəmiyyət daşıyır.  Subyektin obyektə və

digər adamlara münasibətlərini ifadə etdiyindən hökmlər

emosionallıqla zəngindir. Hökmlərdə şəxsiyyət aşkar olunur, o, 

həmçinin iradi aktı ifadə edir.

Hökmlərdə digər insanlara qarşı olan münasibət real

aləmə idraki münasibət əsasında müəyyənləşir. Hökmlərdə eh-

tiva olunmuş vəziyyət obyektiv olaraq həqiqətdir və ya

yalandır,  bu isə obyektiv gerçəkliyi inikas etdirməsindən

asılıdır.

Hər hansı hökmlər həqiqətə istiqamətlənib,  lakin hər

hansı hökm özlüyündə şərtsiz həqiqət deyil.  Mühakimə hökm

üzərində fikri işdir və həqiqətin yoxlanılmasına istiqamətlənib. 

Hökmlər mühakimənin həm çıxış,  həm də son nöqtəsidir.  Bu

və ya digər halda hökmlər və həqiqətin təntənəsi üçün biliklər

sisteminə qoşularaq ayrıca olmaqdan qurtulur.  Mühakimələr

əqli nəticə forması olaraq çıxış etdiyi hökmlər sistemini açır.

Əqli nəticə

- vahid məqsədə tabe olan,  bir sıra

əməliyyatları özündə ehtiva edən az və ya çox dərəcədə

mürəkkəb fikri fəaliyyətə deyilir.  Əqli nəticə prosesində

təfəkkürdə vasitəli hərəkətlər xüsusi rol oynayır. Əqli nəticədə

və ya yekun hökmlərdə əldə olan biliklər əsasında yeni

biliklərə yiyələnmək olur,  biliyə bilik vasitəsi ilə yiyələnilir, 

bilavasitə təcrübənin hesabına yeni biliklər mənimsənilir,  ob-

yektiv bilik prosesin son nəticəsi kimi meydana çıxır.  Əqli

nəticənin əsas qiyməti bundadır. Fikri akt kimi əqli nəticə üçün

aşağıdakılar əhəmiyyət kəsb edir.  Assosiativ prosesdən əqli

nəticənin fərqi ondadır ki,  nəticəyə aid etdiyimiz münasibət

---

314

predmetin obyektiv məzmununu açır.  Predmetin obyektivliyi

hökmlərlə təfəkkürə daxil edilir və bu məlumatlar bizə

qavrayışdan verilə bilər.

Əqli nəticə prosesində psixoloji planda 3  əsas halı

fərqləndirmək lazımdır. Birincisi, çıxış halı əyani təsəvvür olu-

nur və ya yeni münasibətlər əyani təsəvvürlərdə açılır.  A-nın

B-dən böyük olması obrazlar şəklində təsəvvür olunur. İkincisi,

eyni münasibətləri əyaniliyə müraciət etmədən ancaq

anlayışların köməyi ilə ifadə etmək olar.  Bu halda nəticə for-

mal əməliyyat deyil, bu əqli nəticənin qurulduğu xüsusiyyət və

münasibətlərin məzmununun əhəmiyyətli tərəfləridir,  konkret

məzmunla müəyyənləşən qanunauyğunluqlardır.  Üçüncüsü,

müvafiq

əlaqələr,  aşağı

–

yuxarı,  böyük

–

kiçik

möhkəmlənərək informasiya dayaqlarından nəticəyə icra oluna

bilir

və

əsasən

bu

hal

assosiativ

olaraq

nitqin  

avtomatlaşmasına tabe olur.

Əyani sxemlər əqli nəticə proseslərində əhəmiyyətli rol

oynayır.  Sadə əqli nəticə proseslərində şeylərin faktiki

vəziyyəti ilə bağlı sxematik təsəvvürlər əmələ gəlir, ondan isə

öz növbəsində nəticənin yeni məzmunu yaranır.

Əqlinəticə bir və ya bir neçə hökmə əsasən yeni hökmün

çıxarılmasından ibarət təfəkkür formasıdır.  Məsələn,  «ikinci

kursun bütün tələbələri təşəkkür aldılar»  və «Təranə də ikinci

kurs tələbəsidir»  hökmlərinə əsasən «Təranə də təşəkkür

almışdır» hökmünü çıxarırıq.

Əqlinəticənin üç əsas növü qeyd olunur:  induktiv,  de-

duktiv əqlinəticə və analogiya (təşbeh).

İnduktiv əqlinəticə xüsusi hallardan,  misallardan

(hökmlərdən) ümumi nəticə çıxarmaqdan ibarətdir. Məsələn, 

dəmirin, misin, poladın, gümüşün və s.istidən genişləndiyini və

onların metal olduğunu müəyyənləşdirmək əsasında «Bütün

metallar istidən genişlənir» hökmünü çıxarırıq.

Deduktiv əqlinəticə isə ümumi hallardan,  misallardan

(hökmlərdən)  xüsusi nəticə çıxarmaqdan ibarətdir.  Məsələn, 

---

315

«Bütün xüsusi isimlər yazıda böyük hərflə başlayır».  «Bakı» 

xüsusi isimdir» hökmlərinə əsasən «Deməli, Bakı böyük hərflə

yazılır» nəticəsini çıxarırıq.

Analogiyaya gəldikdə bu zaman ayrı-ayrı hallardan

bənzətmə üzrə nəticə çıxarılır.

IV.11.6. Təfəkkürün fərdi xüsusiyyətləri

Adamların hamısında təfəkkür eyni şəkildə inkişaf etmir. 

Təfəkkürün prosesləri, formaları və növləri ayrı-ayrı adamlarda

müxtəlif nisbətdə təzahür edir. Bunlarla yanaşı olaraq

adamlar ağlın keyfiyyətləri nə görə bir-birlərindən daha çox

fərqlənirlər.  Buraya ağlın dərinliyi,  çevikliyi,  müstəqilliyi, 

tənqidiliyi və s. Aid etmək olar.

Ağlın dərinliyi cisim larda.  və hadisələr arasındakı və

onların daxilindəki Ən əsas,  başlıca əlamətləri tapmaq

bacarığından ibarətdir.  Dərin ağla malik olan Adam zəruri

sualları qoymaqla hadisənin mahiyyətini aça bilir,  cisim və

hadisələri dərindən və hərtərəfli öyrənir.  Bu cür adamlar əsas

cəhətləri ikinci dərəcəli cəhətlərdən ayıra bilirlər. Lakin ağıl

dayaz olduqda belə adam öyrəndiyi faktlarda Ən zəruri,  əsas

cəhəti aşkara çıxara bilmir,  formal,  zahiri cəhətlərə istinad

etdiyinə görə onun fikirlərində dərinlik olmur.

Ağlın çevikliyi də insan üçün zəruri olan müsbət

keyfiyyətlərdəndir.  Bu keyfiyyət xüsusilə insandan Ani bir

vaxtda qərar qəbul etmək lazım gəldikdə tələb olunur.  Ona

görə də həmin keyfiyyətə malik olan adam düşdüyü vəziy-

yətdən baş çıxarmağı, dərhal qərar qəbul etməyi bacarır. Ağlın

çevikliyi və dərinliyi birləşdikdə insanda ağlın itiliyi keyfiy-

yətinin meydana gəlməsinə səbəb olur.

Ağlın müstəqilliyi yeni sual və problemləri irəli sürə

bilmək, onu müstəqil olaraq öz gücü ilə həyata keçirməyi ba-

carmaqdan ibarətdir.  Təfəkkürün yaradıcılıq xüsusiyyəti məhz

---