323
təxəyyül üstünlük təşkil etsə, belə adamlara xülyaçı,
xülyapərəst adamlar deyilir. Bu cəhət şəxsiyyətin mənfi cəhəti
olub, onu passivləşdirən, fəaliyyətdən qoyan bir cəhətdir.
Passiv təxəyyülün niyyətsiz növü adətən şüurun, insanda
ikinci siqnal sisteminin fəaliyyəti zəiflədiyi zaman baş verir.
Məsələn, siz sərin otaqda yatmısınız və üstünüzü isti yorğanla
örtmüsünüz. Gecə sizin əliniz ya da ayağınız yorğandan kənara
çıxır. Bu zaman siz soyuğu hiss etməyə başlayırsınız. Bu
duyğu sizdə təxəyyül prosesinin əmələ gəlməsinə səbəb olur,
siz yuxu görürsünüz. Görürsünüz ki, qarın üstə ayaqyalın
gəzirsiniz, soyuqdan gizlənməyə çalışırsınız və s. Bütün röya
obrazları niyyətsiz passiv təxəyyül fəaliyyətinin nəticəsi kimi
təzahür edir.
Passiv təxəyyül niyyətli və niyyətsiz növlərə ayrılırsa,
fəal təxəyyül həmişə niyyətli xarakterə malik olub, bərpaedici
və yaradıcı təxəyyül növlərinə ayrılır.
Bərpaedici təxəyyül təsvirə, sxemə əsasən surətlərin
yaradılması prosesidir. Mövcud olmuş, yaxud mövcud olan, la-
kin bizim tərəfimizdən heç zaman bilavasitə qavranılmamış
obyektlərin təsvirə əsasən surətlərinin yaradılmasına bərpaedici
təxəyyül deyilir. Məsələn, bədii əsərlərdə təbiət təsvirlərinə aid
parçaları
oxuyarkən
gözümüzün
qarşısında,
yəni
təxəyyülümüzdə bizim heç vaxt olmadığımız bir yerin, ərazinin
obrazı yaranır. Həndəsədə fiqurların fəzada vəziyyətinə aid
teoremanın şərtlərində verilən faktlara əsasən biz onun obrazını
təxəyyülümüzdə yarada bilməsək, teoremanı isbat etmək ol-
maz. Şagird tarix, coğrafiya fənnləri ilə bağlı materialları
öyrənərkən, beləcə, dərslikdə verilən təsvirlərə əsasən, müxtəlif
coğrafi əraziləri, tarixdə baş verən döyüş səhnələrini, onların
obrazlarını təxəyyülündə yaradır. Bütün bunlar da öz
növbəsində təlim materialarının mənimsənilməsində, uzun
müddət yadda saxlanılmasında çox böyük əhəmiyyət daşıyır.
Bərpaedici təxəyyül insanın həyat və fəaliyyətində
324
mühüm əhəmiyyətə malik olmaqla təlim fəaliyyətində
müstəsna əhəmiyyət daşıyır.
Yaradıcı təxəyyül fəaliyyətin tərkib hissəsini təşkil edən
yeni surətlərin yaradılmasıdır. Təxəyyülün bu növü heç bir
sxemə, təsvirə istinad etmədən, müstəqil olaraq yeni surətlərin
yaradılmasından ibarətdir. Bəzən yanlış olaraq yaradıcı
təxəyyüllə, yəni, yeni orijinal obrazların yaradılması prosesi ilə
yaradıcılıq deyilən fəaliyyət prosesini eyniləşdirirlər. Təbii ki,
insanın yaradıcılıq fəaliyyəti yaradıcı təxəyyülə çox bağlıdır.
Lakin, bunlar eyniləşə bilməz. Təxəyyül və yaradıcılıq
haqqında sonrakı bölmədə söhbət açacağıq. Burada isə ancaq
yeni obrazlar yaratmaqdan söhbət gedir. Yeni obrazın, surətin
yaradılması prosesi haqqında ayrıca danışacağıq.
Xəyal. Təxəyyülün növlərindən biri də xəyaldır. Xəyal
arzu edilən gələcəyə yönəlmiş obrazların yaradılması prosesi-
dir. Xəyal xülya deyil. Xəyalı xülyadan ayıran odur ki, xəyal
əsasən real, həyata keçirilməsi mümkün olan surətlərin
yaradılması prosesidir. Xəyal insanın fəallığının çox qüvvətli
stimullarından
biridir. Xəyal
insana
fəaliyyətində
və
mübarizəsində qarşıya çıxan çətinliklərə üstün gəlməkdə bir
güc, qüvvə verir. Xüsusilə gənclərin, məktəblilərin gələcək
peşələri, həyat mövqeləri haqqındakı xəyalları onları yaxşı
oxumağa, çalışmağa, özlərinin təhsil fəaliyyətlərinə daha ciddi
yanaşmağa sövq edir. Göstərdiyimiz bütün bu cəhətlərinə görə
xəyal insanı passivləşdirən xülyadan əsaslı şəkildə fərqlənir.
Xəyal insanın reallaşa bilən, yaxud reallaşması mümkün
olan fantaziyasıdır. Belə bir fantaziya, xəyal rus yazıçısı
D.İ.Pisarevin dediyi kimi, insanın faydalı işinə təkan verir.
Xəyal insanın fəaliyyətinin təhrikedici səbəbi, motivi kimi
meydana çıxır. Məhz bu mənada demək olar ki, insan əli ilə
düzəldilmiş hər şey öz tarixi mahiyyətinə görə maddiləşmiş,
həyata keçirilmiş insan xəyalıdır. Xəyalın insanın işində,
əməlində, bir sözlə praktik fəaliyyətindəki rolunu böyük rus
psixoloqu S.L.Rubinşteyin belə ifadə etmişdir: «Hər bir bədii
325
yaradıcılıq aktında və bütün həqiqi hisslərdə fantaziyanın kiçik
parçası var: bir başa təsir edən faktların üzərində qurulan hər
bir mücərrəd fikirdə fantaziyanın kiçik parçası var; çox kiçicik
şəkildə aləmi dəyişdirə bilən insanın hər bir işində fantaziyanın
kiçik parçası var; insan düşünərək, duyaraq, fəaliyyət
göstərərək, həyata bir damcı da olsa, yenilik gətirir ki, burada
da fantaziyanın bir parçası var»
1
.
IV. 12. 3. Təxəyyül surətlərinin yaradılması
prosesi
Təxəyyül surətlərinin yaradılması prosesi mühüm fikri
proseslər olan təhlil-tərkib fəaliyyəti ilə bağlıdır. Təhlil və
tərkib (analiz və sintez) təkcə təfəkkür fəaliyyətinin əsasını
deyil, həm də təxəyyül surətlərinin yaradılmasının əsasını təşkil
edir. Bu cəhət yaradıcılığın bütün sahələrində həm elmi, texni-
ki, həm də ədəbi yaradıcılıq sahəsində çox aydın şəkildə özünü
göstərir.
Yazıçı bu və ya digər surəti yaratmaq üçün müşahidələr
aparır, həyatda rastlaşdığı insanları, onların hərəkətlərini
təhlildən keçirir, daha sonra müxtəlif adamlarda müşahidə et-
diyi xüsusiyyətləri, əlamətləri birləşdirir.
Surətlərin yaradılmasında yazıçının həyata keçirdiyi bu
tərkib, sintezləşdirmə fəaliyyəti müxtəlif tərzlərdə özünü
göstərir. Məsələn, böyük rus yazıçısı L.N.Tolstoy «Hərb və
sülh» əsərindəki Nataşa Rostova obrazını özünün həyat yoldaşı
Sofiya Andreyevanın və bir də baldızı Tanya Andreyevanın
şəxsiyyətlərinin
təhlilindən
əldə
edilən
xüsusiyyətləri
birləşdirməklə (tərkib) yaratmışdır.
Sintezləşdirmənin və tərkibin bu tərzi surətlərin
yaradılmasında daha çox təsadüf edilən və daha aydın görünən
növüdür.
1
Рубенштейн С.Л. Основы общей психологии. М., 1946, с.329
Dostları ilə paylaş: |