349
qavrayarkən və qiymətləndirərkən emosional qiymətləndirmə
ön plana keçir. Belə olan halda insanlar, xüsusilə ekstravertlər
hər şeydə qərəz axtarırlar və tapırlar.
Frustrasiyanın müxtəlif formaları var. Onlardan biri so-
sial frustrasiyadır. Sosial frustrasiya yalnız ayrıca götürülmüş
bir şəxsdə deyil, həm də ayrı-ayrı qrup və zümrələrdə, hətta
xalqın böyük əksəriyyətində özünü biruzə verən psixoloji
vəziyyətdir. Frustrasiya haləti müxtəlif səbəblərlə bağlı şəkildə
meydana gəlir. Lakin, burada ən əsas şəxsiyyət amilidir. Yəni
baş verən səbəblər, maneə və əngəllərə insanın münasibəti
necədir? İstər azərbayan dilli, istərsə də əcnəbi dilli mənbələrdə
frustrasiyanın mərkəzində əsasən gecikmə, ləngimə, sosial və
ya etnik qadağanın, konfliktin və s. səbəblərin dayandığı qeyd
olunur. Şəxsiyyətdaxili konfliktlər frustrasiyanın daha tez
təzahür etməsinə səbəb olur. Frustrasiya ilə bağlı 3 cür konflikt
müəyyən edilmişdir.
1.Arzu olunan – arzu olunan tipli konflikt – İnsanın istə-
diyi iki arzudan birini seçmək zəruriyyəti qarşısında qalması.
Məsələn: həm erkən yatıb yaxşı dincəlmək, həm də
televiziyadakı gecə proqramına tamaşa etmək istəyi ilə bağlı.
2.İnsanın istəmədiyi iki, lakin birini seçmək məcburiyyəti
qarşısında qaldığı zaman düşdüyü konflikt şərait. Məsələn, bir
tərəfdən amansız ögey ananın acı sözlərini, kinayəli baxışlarını
qəbul edərək onunla bir evdə yaşamaq, digər tərəfdən sevmə-
diyin 3 uşağı olan dul kişiyə ərə getmək məcburiyyəti.
3.Bu tip konflikt arzu etdiyiniz, gerçəkləşdirmək istədi-
yiniz müəyyən hərəkət qorxu, ağrı ilə nəticələnən və ya
müşayət olunan halda meydana çıxır. Məsələn: ziyafətdə iştirak
edən şəxsin bir tərəfdən spirtli içki içmək, şənlənmək istəməsi,
digər tərəfdən isə içkili halda maşınla evə qaytmaq üçün uzun
yol qət edəcəyini və bu zaman qəzaya düşməsindən ehtiyat
etməsi buna misaldır.
Qeyd etdiyimiz konfliktlər frustrasiya törədən amillərdir.
Frustrasiya həm də insanın özünü reallaşdıra bilməməsi, özünü
350
aktuallaşdırma tələbatını ödəməməsi ilə də bağlı olaraq yaranır
və inkişaf edir. Çox vaxt belə hallar insanın öz peşəsindən,
onun məzmunundan və nəticəsindən razı qalmadıqda daha da
inkişaf edir. Belə olan halda insan həyatda heç bir iz
qoymadığını, öz həyat enerjisini boş-boşuna sərf etdiyini, hal-
buki daha yaxşı və mənalı yaşamağın mümkün olduğunu etiraf
edir. Belələri ömrünün qalan hissəsində psixoloji müdafiə
vasitəsi kimi şəraitin olmamasını, maddi vəziyyətin çətinliyini,
ailə qayğısının çoxluğunu və başqa bir bəhanə gətirərək
özlərindən başqa hamını və hər şeyi günahlandırırlar.
Beləliklə, frustrasiya haləti neqativ emosional vəziyyət
kimi insanların davranış və rəftarına mənfi təsir edir.
IV.13.5. Ali hisslər
Ali hisslər bütünlüklə sosial amillərin təsiri ilə şərtlənir
və inkişaf edir. İnsanı əhatə edən sosial gerçəkliyə münasibəti,
eləcə də şəxsiyyəti onun keçirdiyi mürəkkəb (ali) hissləri ilə
təzahür edir. Deməli, insanın təbiət hadisələrinə, cəmiyyətə və
cəmiyyətdəki əxlaq normalarına, qanunlara, başqa insanlara,
millətlərə, eləcə də təbiət və insan gözəlliklərinə, bir sözlə
gerçəkliyə olan münasibəti onun ali hisslərinin obyektini təşkil
edir. İnsanların davranışı, qruplar arasındakı qarşılıqlı
münasibətlər, insan mədəniyyətinin məhsulları, incəsənət
əsərləri, cəmiyyətin idarə olunması və birgəyaşayış qayda-
qanunları, dərk olunması vacib olan problemlər və s. həmişə
insanlarda müəyyən hisslər doğurur. Belə hisslər ali hisslər
kimi səciyyələndirilir. Ali hisslərin məzmunu şəxsiyyətin
inkişaf səviyyəsindən, dünyagörüşündən, bilik və bacarığından,
əqidə və inamından asılı olduğu üçün subyektiv xarakter
daşıyır.
Yönəldiyi sosial idrak obyektindən asılı olaraq ali
hisslərin 4 növü fərqləndirilir: əxlaqi, intellektual, estetik və
351
praksis hisslər.
Ali hisslər – şəxsiyyətin formalaşması prosesində,
mürəkkəb sosial tələbatların ödənilməsi ilə bağlı əmələ gəlir,
məsələn, vətənpərvərlik, inam, dostluq və s.
Sadə (ibtidai) hisslər – isə bütün canlı orqanizmlərin, o
cümlədən, insanların üzvi tələbatlarının təmin olunması ilə
əlaqədar olaraq baş qaldırır.
Əxlaqi hissləri həm də mənəvi, dünyagörüşü hissləri də
adlandırırlar. Əxlaqi hisslərin obyekti ayrı-ayrı adamlar, kiçik
qruplar, kollektivlər, dövlət, idarə və təşkilatlar, ictimai
hadisələr, insan münasibətləri, mövcud qanunlar, qaydalar və
insanın özü və keçirdiyi hisslər ola bilər. Deməli, əxlaqi hisslər,
müəyyən cəmiyyət daxilində qəbul olunmuş əxlaq normaları
əsasında sosial gerçəkliyin hadisələrinin qavranılması zamanı
insanın keçirdiyi hisslərdir. İnsanın əxlaqi hissləri, müvafiq
əxlaq normalarına bəslədiyi subyektiv münasibətlə bağlı olur.
Əxlaqi hisslər sosial mahiyyət kəsb etdiyi üçün əsasən
ailə, məktəb və digər sosial institutlarda həyata keçirilən
tərbiyə işləri ilə sıx bağlıdır.
İnam, dostluq, yoldaşlıq, xeyirxahlıq, məhəbbət,
insanpərvərlik, vətənpərvərlik, borc, həya və məsuliyyət hissi,
vətəndaşlıq, humanizm və s. əxlaqi hisslərə misal ola bilər.
Bəzən də elə olur ki, insan mövcud olan əxlaq normalarına
uyğun olaraq hərəkət etmir. Bu ilk növbədə həmin şəxsin öz
mənafeyini hər şeydən üstün tutmasından irəli gəlir. Belə olan
halda həmin şəxs müvafiq normalara müsbət münasibət
bəsləmədiyi üçün, mənfi hisslər keçirir. Düşmənçilik, paxıllıq,
fərdiyyətçilik, məsuliyyətsizlik, həyasızlıq, vicdansızlıq, na-
muzsuzluq və s. bu cür hisslərdir.
Bəzən də elə olur ki, insan öz hərəkətinin, rəftarının
cəmiyyətdəki müvafiq normalara uyğun olmadığını, düzgün
hərəkət etmədiyini sonradan başa düşür. Bu zaman əmələ gələn
iztirab, xəcalət, təəssüf, peşmançılıq, rüsvayçılıq da əxlaqi
hisslər hesab olunur. Deməli əxlaqi hisslər qavrayış obyektinə
Dostları ilə paylaş: |