Dərslik Prof. S.İ. Seyidov və prof. M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə

332

Təxəyyül təkcə ədəbi-bədii yaradıcılıqda deyil,  elmi

yaradıcılıqda da zəruri olan bir prosesdir.  Fransız psixoloqu

Rıbonun fikrinə görə,  hətta təxəyyül fəaliyyətinin yeri elmi, 

texniki yaradıcılıqda bədii yaradıcılıqda olduğundan da

artıqdır.

Təbiidir

ki,  alimin,  ixtiraçının

fikri

prosesində

anlayışlarla yanaşı əyani obrazlar da bu və ya başqa şəkildə

iştirak edir.  Lakin qavrayış,  eləcə də hafizə obrazlarının

mövcudluluğu təfəkkürün qarşısında duran məsələni həll

etməyə imkan vermir.  Belə olduqda qavrayış, hafizə obrazları

dəyişdirilir ki,  bu da yeni bir nəzəriyyənin,  kəşfin meydana

çıxması ilə nəticələnir.  Bu prosesdə hakim rol    təxəyyülün

üzərinə düşür.

                      Özünü yoxlamaq üçün sual və tapşırıqlar

1. Təxəyyül nəyə deyilir?

2. Təxəyyülün digər psixi proseslərlə əlaqəsi nədən ibarətdir?

3. Təxəyyülün fizioloji  əsaslarından danışın.

4. Təxəyyülün insanın həyat və fəaliyyətində rolu nədən

ibarətdir?

5. Təxəyyülün passiv növlərini səciyyələndirin.

6. Bərpaedici və yaradıcı təxəyyülü şərh edin.

7. Xəyal nədir?  Onu səciyyələndirin və xülyadan fərqini

göstərin.

8. Təxəyyül surətlərinin yaradılması prosesini şərh edin.

9. Təxəyyül və oyunun qaşılıqlı əlaqəsi nədən ibarətdir?

10. Təxəyyülün bədii və elmi yaradıcılıqda rolu nədən

ibarətdir?

---

333

Referat, məruzə və müstəqil tədqiqat üçün mövzular

1. Təxəyyül və onun funksiyaları.

2. Təxəyyülün inkişafı.

3. Təxəyyülün digər idrak prosesləri ilə əlaqəsi.

4. Təxəyyül, oyun və yaradıcılıq.

                            Ədəbiyyat

Bayramov Ə.S.,  Əlizadə Ə.Ə. Psixologiya.  2-ci nəşri.-

Bakı, 2002, s.369-380

Qədirov Ə.Ə.Yaş psixologiyası. – Bakı, 2001, s. 284-286

Qədirov Ə.Ə.Uşaqlarda idrak proseslərinin inkişafı.  –

Bakı, 1970

Əlizadə Ə.Ə. Təxəyyül. – Bakı, 2007.

Əlizadə Ə.Ə. İdrak prosesləri və hisslər.  Psixopedaqoji

məsələlər. – Bakı, 2006, səh. 175-257.

Əlizadə Ə.Ə. Şagirdlərdə təxəyyülün inkişafı və tərbiyəsi

- Bakı, 1965

Əlizadə

Ə.Ə. 

Şagirdlərdə

yaradıcı

fəaliyyətin

psixologiyası.- Bakı, 1968

Seidov S.İ. Soüialğnaə psixoloqiə tvorçestva.  Baku, 

1994.

Korşukova L.S. Voobrojenie i eqo rolğ v poznanii.- M., 

1979. s. 3-30

Rubinşteyn S.L. Osnovı obşey psixoloqiə. V 2 t.-t.1.- M. 

1989, s. 344-360

Bruner D.S. Psixoloqiə poznaniə. Za prededelami nepo-

sredstvennoy informaüii.- M., 1977, s. 

304-319

Vıqotskiy L.S. Sobranie soçineniy.  V 6  t.- t.  2.- M., 

1982, s.436-454.

Neysser U. Poznanie i realğnostğ.- M., 1981( voobrajenie

i pamətğ, 141-165)  

Nemov R.S. Psixoloqiə.  V 3-x kn.,  kn.  1.- M.,  1998,  s. 

---

334

260-273

---

335

13-cü FƏSİL

HİSSLƏR. EMOSİONAL HALLAR

Qısa xülasə

Hisslər haqqında anlayış. Hisslər insanın gerçəkliyə bəslədiyi

subyektiv münasibət sistemi kimi. Hissləri duyğulardan fərqləndirən

xüsusiyyətlər.  Hisslərin obyekti və subyekti.  Emosiyalar və onların

hisslərlə oxşarlıq və fərqi. Emosiyalar hisslərin təzahür forması kimi. 

İnsanın idrak fəaliyyətində hisslərin rolu.

Hisslərin xarici ifadəsi və əsas xüsusiyyətləri. Hisslərin

insanın tənəffüs və qan dövranı üzvlərinin fəaliyyətində, mimika və

pantomimikasında,  nitqində ifadəsi.  Hisslərin qütbiliyi,  müsbət və

mənfi keyfiyyətləri, ikili və qeyri-müəyyən xarakter daşıya bilməsi.

Hisslərin fizioloji əsasları və funksiyaları. Hisslər beyində

gedən sinir proseslərinin nəticəsi kimi. Hisslər və dinamik stereotip. 

Hisslərin siqnal, tənzim, kommunikativ funksiyaları.

Hisslərin keçirilmə formaları. Əhvallar,  affektlər,  stress (gər

ginlik), frustrasiya hisslərin əsas keçirilmə  formaları kimi.

Ali hisslər.  Əxlaqi,  intellektual,  estetik və praksis hisslərin

xarakteristikası.

IV.13.1. Hisslər haqqında anlayış

İnsan ətraf aləmdə baş verən hadisələri yalnız duyub qa-

vramaqla,  yadda saxlamaqla kifayətlənmir.  O,  həm də dərk

etdiklərinə müəyyən münasibət göstərir.  Ona görə də insan

idrak prosesləri vasitəsilə ətraf aləmi öz beynində əks etdirir, 

hiss və emosiyaların köməyi ilə isə onlara münasibətini bildirir. 

Deməli,  hisslər insanın münasibəti ilə bağlıdır.  Münasibət isə

şüurla bağlı olan psixi faktdır.  Cisim və hadisələrə bəslənilən

münasibətlərin beyində əks etdirilməsindən ibarət olan psixi

fəaliyyət psixologiyada hiss və emosiya adı ilə ifadə edilir. 

---

336

Beləliklə, hisslər insanın dərk etdiyi cisim və hadisələrə, 

başqa adamlara, həmçinin özünün rəftar və davranışına, fikir

və arzusuna bəslədiyi münasibəti ifadə edən psixi prosesdir. 

İnsanın hissləri idrak obyektinə bəslənən subyektiv

münasibətlə bağlıdır. Deməli, hisslər subyektiv xarakter daşıyır

və o,  şəxsin bilik və təcrübəsindən,  cins,  yaş,  fərdi

xüsusiyyətlərindən, eləcə də düşdüyü konkret vəziyyətdən asılı

olur.  Hisslərin obyekti ətrafdakı cisim və hadisələr,  başqa

adamlar,  onun subyekti isə şəxsiyyətin özüdür.  Başqa sözlə, 

insanın praktik və nəzəri fəaliyyətinin yönəldiyi və onda müva-

fiq şəkildə ifadə olunmuş emosional təəssürat əmələ gətirən ci-

sim və hadisələr hisslərin obyekti hesab olunur.

Dilimizdə «hiss»  termini müxtəlif mənalarda işlədilir. 

Adətən,  «hiss»  dedikdə,  duyma,  qavramaq,  hiss etmək,  dərk

etmək anlamı başa düşülür.  Cəmiyyət və təbiət hadisələrinə

münasibət bildirmək istədikdə də bir elmi termin kimi «hiss» 

terminindən istifadə edirik. Ona görə də adi həyatda dərk etmə

mənasında istifadə etdiyimiz «hiss»  anlayışı ilə münasibətləri

ifadə edən «hiss»  anlayışını bir-birindən fərqləndirmək

lazımdır. 

«Hiss» termini ilə «emosiya» termini arasında da həm

oxşar, həm də fərqli cəhətlər var.

Emosiya

(latınca

«emoverre»  həyəcan

keçirmək

deməkdir) insanın üzvü tələbatının təmin olub-olunmaması ilə

əlaqədardır. Emosiya canlı varlığın, orqanizmin vəziyyətini və

xarici təsirlərinin bioloji əhəmiyyətini müəyyənləşdirmək

təlabatı ilə bağlıdır.  Hiss və emosiyalar həm də insan

davranışını tənzim edən psixi fəaliyyət formasıdır. Emosiyalar

tələbatların təzahürünün subyektiv forması kimi çıxış edir. 

Emosiya həm insana, həm də heyvana xasdır. Hisslər isə yalnız

insana xas olan psixi keyfiyyətdir.  Hisslər insan cəmiyyətinin

inkişafı prosesində formalaşmışdır. Ona görə də hisslər ictimai

səciyyə daşıyır.  Hisslər insanın cisim və hadisələrə,  insanlara

bəslədiyi münasibətin

mahiyyətini,  emosiyalar isə bu

---