Əgər qiymətləndirmə müsbətdirsə, o zaman həmin
ehtiyatı təsərrüfat fəaliyyəti sferasına cəlb etmək məqsədə
uyğundur. Təbii obyektin mənimsənilməsi üçün üsulların çox
olduğu halda, o zaman ən yaxşı qiymətə malik variantı seçmək
lazımdır.
Renta qiymətləndirməsi müqayisəli məhsuldarlığı, eyni
adlı ehtiyatların istifadəsinin səmərəliliyini əks etdirir. Onlar
aşağıdakı təsərrüfat vəzifələrinin (məsələlərinin) həlli üçün tətbiq
edilir:
-
təsərrüfat şəraitinin yaradılması və təbii ehtiyatların dif-
ferensial renta mülkiyyətçisinin xeyrinə ayniması;
-
layihənin ən yaxşı variantımn əsaslandırılması;
-
təbii ehtiyatlara görə bazar
qiymətlərinin və ödəmələrin
(ehtiyatlann) əsaslandırılması.
Renta gəliri təmiz halda təbii ehtiyatlann yalnız istehsal
faktoru kimi qiymətləndirilməsinə yönəldüir. Sosial, estetik və s.
keyfiyyətləri nəzərə aimmır.
Ehtiyatların qiymətləndirilməsinin xərc (məxaric) üsulu
aydın və başa düşüləndir. Bu üsul təbii rifah amillərinin onların
tənəzzülü və ya itirilməsi zamanı bərpa edilməsinin dəyərinin
qiymətləndirilməsi üçün istifadə edilir. Eyni zamanda
kompensasiyaedici potensial xərclər nəzərdə tutulur. Həmin xərclər
itirilmiş və ya zədələnmiş ehtiyatlar, onların əvəzedici- ləri
(identik) ilə əvəz olunmalıdır. Torpaqların qiymətləndirilməsinin
xərc konsepsiyasını bəzən 1 hektar xam torpağın mənimsənilməsi
üçün nəzərdə tutulur. Eyni zamanda, xərc üsulunda su təsərrüfatı
sistemlərində alınmış suya görə ödəmələr də nəzərə alınır.
Təbii ehtiyatlann istifadəsi ilə əlaqədar olan xərclər üç
elementi özündə birləşdirir:
-
birbaşa xərclər-məhsulun hasilatı (çıxarılması), istehsalı,
yaxud toplanması
ilə əlaqədar olurlar;
-
istənilən zahiri, ekoloji (dolayısı) xərclər;
-
istifadə xərcləri-tükənmə xərclərinin
eynidir və gələcəkdə
məhsulun dəyərinin azalmasını nəzərdə tutur.
63
Hər üç element ilk növbədə qurtaran (tükənən)
resursların istifadəsi zamanı ortaya çıxır (özünü göstərir).
Bu metodun başlıca cəhəti aşağıdakılardan ibarətdir:
resurs keyfiyyətcə nə qədər yaxşıdırsa onun qiymətləndirilməsi bir o
qədər asandır, belə
ki,
hazırlığa
və
istifadəyə az xərc tələb olunur;
bəzən bu xərclər üsulunu qapayıcı xərclər üsulu adlandırırlar.
Qapayıcı xərclər ictimai bəraət qazanmış xərclərin
həddidir. Bu hədd həyati əvəzolunmaz təbii rifah ehtiyatlarının
alınması üçün eksponensial funksiya kimi artır. Bu isə təbii
ehtiyatların iqtisadi qiymətinin artmasına aparır. Yəni bu xərclər ən
çox qapayıcı xərclərdir. Qapayıcı xərcləri təyin etmək üçün həddi
(xüsusi) xərclərin dərəcəyə görə sıraya düzülməsi tələb olunur.
Sonra resursa tələbatı təyin edirlər. Tələbat artdıqca, həddi yol
verilən (qapayıcı) xərclər artır. Qapayıcı xərclər vasitəsilə rentanı
təyin etmək olur. Bunun üçün həddi xərclərdən fərdi xərcləri çıxmaq
lazımdır: Rı=(Cz- Cf) qı. Rentanı daha dəqiq qiymətləndirmək üçün
ehtiyatın məhsuldarlıq əmsalını, eyni zamanda gələcək xərclərin və
nəticələrin də əmsalım bilmək zəruridir.
4.2.2.
Təbii sərvətlərin qiymətləndirilməsinin dolayı
üsulları
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, təbii sərvətlərin
qiymətləndirilməsinin üsulları çoxdur. İndi isə xaricdə işlənmiş və
tez- tez tətbiq olunan, son illər isə Rusiyada və MDB ölkələrində
istifadə edilən dolayısı metodları nəzərdən keçirək. Bütövlükdə
dolayısı (subyektiv) qiymətləndirmə üsulları mahiyyət etibarı ilə
təbii sərvətlərə tələbat əyrilərinin qurulması sayəsində əldə edilir.
Tələbatın funksiyalarına birbaşa üstünlük vermək (seçmək) yolu ilə
(şərti qiymətləndirmə) sorğu vasitəsilə, həmçinin aşkar edilmiş
üstünlüklər üsulu ilə təyin etmək olur: a) nəqliyyat xərcləri və b)
gedonstik qiymətlər. Dolayı üsullar sərvətlərin yalnız təxmini
qiymətini verir.
Qiymətləndirmənin dəqiq-
64