104
rakı əsrlərdə bu regionda gedən xristianlaĢma dövrünə aiddir. Protohaylar
Arme-Subar bölgəsində yaĢadıqları bir neçə əsr ərzində hurri-subar kul-
turu ilə formalaĢıb, hay xalqına çevrildiyi çağlarda quzey qonĢuluqdakı
Ermən ölkəsi ilə sıx əlaqə qura bilmiĢdilər. Görünür, saqa-qamər boyları
Ermən ölkəsindən Azərbaycana çəkildikcə hayların bir hissəsi boĢalan
bölgələrə keçib, orada məskunlaĢmıĢdır. Ona görə də, sonrakı əsrlərdə Er-
mən ölkəsindəki haylar da erməni adlanmıĢlar. Xristianlığı burada qəbul
edən hay-ermənilər artıq sasanilər çağında Qafqazın bəzi güney-batı böl-
gələrində görünməyə baĢlayır. Erməniyə ölkəadının Urartu//Ararat adı ilə
dolaĢıq salınması isə Bibliyada RRT yazılıĢının yanlıĢ oxunuĢu ilə ortaya
çıxmıĢdır.
96
Bibliyanın bu hissələri yazıya köçürülən
çağlarda Subar bəyliyinin
dağılmasından bir əsr vaxt keçmiĢdi və artıq Urartu dövləti də yox idi,
burada ölkənin adı gələnəksəl ədəbi priyom kimi iĢlənmiĢdir. Belə ki,
Ararat (Urartu), AĢkenaz (Saqa) və Minni (Mana) çarlıqlarının adı son
dəfə Bibliyada
593
-də çəkilir (Yeremiya,
51, 27
) və bu çağda həmin
ölkələr artıq Mada dövlətinin əyalətləri idi. Bundan da bir neçə əsr sonra
(m.ö. III-II) Bibliyanı yunan dilinə çevirənlər buradakı Ararat (Urartu)
adını Armeniya adı ilə əvəz etdikləri kimi, bundan da 7-8 əsr sonra «hay
tarixinin atası» M.
Xorenatsi
də görünür
iki müxtəlif mənbədən istifadə
etdiyi üçün Sinaxxeribin Armeniyaya qaçan oğlanlarının adını bir yerdə
Adramel və Sannasar, baĢqa bir yerdə Adramel və Arqamozan kimi verir
və bəzi hay soyunun onlardan törədiyini yazır:
97
«O öz oğlanları
Adramel və Sannasar tərəfindən öldürüldü, bundan
sonra onlar Armeniyaya qaçdılar. Bizim ərdəmli soybabamız Skayordi
onlardan birini
-
Sannasarı
Asuriya
sərhədinə
yaxın
bizim
yurdun güney-
doğusunada
yerləĢdirdi.
Onun törəmələri çoxalıb Sim adlanan dağı bürüdü.
... Arqamozan isə həmin ərazidən güney-doğuda məskunlaĢdı.Tarixçi
deyir ki,
Artsruni və Genuni soyu onun törəmələridir.
Məhz bu səbəbdən
biz burada
Sennaxirim
haqqında söhbət açdıq.
Həmin
tarixçi
deyir ki,
Anqeğ
evi Haykın hansısa nəvəsi Paskamdan törəmiĢdir»
(I. XXIII).
96
Və vaqe oldu ki, öz tanrısı Nisrokun evində ibadət edərkən Adrammelek və ġaretsar onu
qılıncla vurdular; və Ararat diyarına qaçdılar (II Çarlar, bar. 19, 37 və Ġsayi, bar. 37, 38).
97
Həmin olayı «Sasunlu David» eposu belə verir ki, Bağdadda oturan Sinekerim adlı
Ģahın Sanasar və Bağdasar adlı iki oğlu gecə ikən qaçıb hay hökmdarı Tevadorosun ya-
nına gəlir, bu da ona 300 ailə verir və bu əhali Sasun adlı yeni yaĢayıĢ məskəni salır.
105
Göründüyü kimi, bu mənbələrdə bəzi hay boylarının Van hövzəsin-
də məskunlaĢması tarixi qaçqın asur Ģahzadələri ilə əlaqələndirilir. Hər
halda, sonrakı çağlarda da tanınmıĢ hay-erməni sülalələri (Mamikon, Baq-
rat, ArĢak, Smbat və b.) doğudan gələn türk, ərsaq (part) soylu bəylərin
və güney-batıdan gələn aramey, yəhudi nəslidir. Artıq V əsrdən hayların
«qədim» və «böyük tarix» axtarıĢları vüsət alır. Halbuki elə həmin əsrdə
M. Xorenatsi yazırdı ki, çox vaxt baĢqalarının hakimiyəti altında yaĢa-
mıĢ haylar kiçik və azsaylı xalqdır.
98
Hovanes
Drasxanakertsi (
XI əsr
) də
Parura
qədər
Hayk
ölkəsində yadellilərin hakim olduğunu deyir.
99
Lakin
Parur bəyin və ondan sonrakıların da hay soyundan olmadığını yuxarıda
gördük.
Hayların öz soykökünü Ermen patroniminə bağlama səbəbini izah
edən V. Ġ. Nikonov yazır ki, ilkin mənası çoxdan unudulmuĢ bəzi etno-
nimlər patronim təsəvvürü oyatdığı üçün onlar mifik «soybabası» adını
törədir və bu hal, sadəcə, mənası bilinməyən adları mifik surətlərə çevirib
izah
etmək cəhdidir:
«Bir xalqın iki
-
hay və armen
-
adından onun əfsanə-
vi soy baĢçıları Hayk və oğlu Armenak haqqında miflər yarandı».
100
Hay-
ların mənĢəyi haqqında müxtəlif əfsanələr vardır ki, bunlardan biri də
Strabon tərəfindən yazıya alınmıĢdır. Guya Yunan ərazisində olan Fes-
saliyadakı Armeniya Ģəhərinin sakini Armen Yason ilə Armeniya ölkə-
sinə gəlir və «Ġskəndərin yürüĢündə iĢtirak etmiĢ Farsallı Kirsil və Lari-
salı Midiy təsdiq edirlər ki, Armeniya onun adı ilə adlanmıĢdır».
101
Əgər
Yasonun səfər yoldaĢının adı Armen olsaydı belə, Ərmən ölkəsinin onun
adı ilə adlana bilməsi üçün tarixi səbəb yox idi, ancaq bu əfsanədə bir hə-
qiqət varsa, o da hay-yunan əlaqəsinə dolayı iĢarədir. Strabon bir-iki belə
əfsanəni xatırladandan sonra yazır:
«Bunlar keçmiĢ nağıllar idi. Daha yeni hekayə isə pers hökmranlığı
dövründən baĢlayaraq, sonrakı çağları ta bizim dövrümüzə qədər olan
olayları əhatə edir ki, bunu da qısaca belə söyləmək mümkündür. Arme-
niyaya öncə perslər və makedoniyalılar sahib oldu, bundan sonra Suriya
98
«И хотя мы народъ не великий, и весьма ограниченный числом, и немогущест-
венный силою, и часто находившийся подъ чужим владичеством; однако и в
нашем отечестве много совершено подвигов мужества, достойных воспомина-
ния…» (Хоренаци, 31).
99
Дьяконов, 1983, 162.
100
Никонов, 1970, 19.
101
Страбон, 449.
Dostları ilə paylaş: |