96
etdirdiyi üçdilli yazıda Arminiyə və Urartu ölkəadları sinonim iĢlənir.
Həmin
yazıda
Babildə
üsyana
baĢçılıq
edən
erməninin
adı
da
Araka
(Uraka)
Ģəklində verilmiĢdir, bu da
1640
-da gəlib kumuq bölgələrinə yerləĢən
noqayların xanı Uraka ilə adaĢdır.
79
Nəhayət, bugün də mitan və ermən
(ermin)
boylarının türk xalqları içində olması faktı qədim ermən xalqının
mənĢəyini açıq göstərir. Ona görə də, N. Gəncəvinin «Xosrov və ġirin»
əsərində yaylağı Ermən dağları olan ġirini hay «ermən» qızı kimi təqdim
edənlərə məsləhət görərdik ki, gerçək durumu Məhinbanunun «biz Əfra-
siyab soyundanıq» deməsində və həmin poemada ġirinin özünü «türk
qızı» adlandırmasında axtarsınlar.
80
Aran,
alban,
ağvan boylarına nisbətən ermən boyadı üzərində belə
geniĢ dayanmağın əsl səbəbi budur ki, tarixi etnologiyadan xəbəri olma-
yanlar ermən
və
hay adlarını sinonim iĢlədib,
bu adlardan yaranan Ermən
və Hayastan xoronimlərini bərabər tutmaqla Azərbaycanın qədim tarixini
baĢ-ayaq salır. Beləliklə, bura qədər deyilənlər ermən adının qədim çağlarda
türk dili modeli ilə türk boyadı kimi yarandığını, Anadoludan Baykal
gölünə qədər, Urmu gölündən Azaq dənizinə qədər müxtəlif bölgələrdə
ermən boylarının türk toplumu, özəlliklə mitanlar içində göründüyünü,
bu boyların yayıldığı ərazilərdə Ermən//Arman etnotoponiminin ortaya
çıxdığını aydın əks etdirir.
III
minildən
üzübəri
türk
etnosu
içində davam
edən bu
gələnəyin
Ermən
(Ermənistan)
xoronimində
istisna təĢkil etməsi
tarixin deyil, tarixçilərin «xidməti» olub, gerçək duruma tərs gəlir.
Mitan dövləti dağılandan sonra Ġkiçayarasının quzey bölgələrində
ortaya çıxan
ayrı-ayrı
dərəbəyliklərdən biri də
Arme bölgəsi idi.
Miladdan
öncə II minilin sonları və I minilin əvvəllərində yuxarı Ġkiçayarası ərazi-
lərə aramey boylarının axını baĢlayır və indiki Suriyanın quzey bölgələ-
rində yerləĢən bu boylarla bağlı asur mənbələrində
KUR
Areme,
mat
Arame,
KUR
Aramu kimi yeradları və aramaia axlamaia kimi etnonimlər iĢlək söz-
lərə çevrilir.
81
Bu adların sami dilli arameylərə aid olması Ģübhə doğur-
mur,
lakin bütün bu adlar o çağlarda KaĢiyar dağlarının ətəklərinəcən ya-
yılsa da, Diyarbakır sınırına gəlib çatmır. Bizi maraqlandıran Arme bölgəsi
79
ИНСК, 278.
80
Эянъяви, 1981;
Burada
filoloji
tərcümədəki
deyimlər:
«Mən o qaragözlü türkəm ki, bu damda adım sənin ağ kənizin olubdur» (s. 238);
«Qəmzə
ilə
könül ovlayan türk olsam
da,
öpüĢlə könül oxĢamağı da bacarıram» (s.
245);
«Mən o türk deyiləm ki, ərəbcə bilməyim, iĢvə-naz etməyi də bacarmayım» (s. 265).
81
АВИИУ
,
№18; №28.
97
isə Diyarbakırdan quzeydə, Murad-suyun güneyində və Subar bəyliyinin
batısında yerləĢirdi.
82
Burada arameylər deyil,
Mitanni dövründən qalmıĢ
subar, mitan-armi türk boyları və hurrilər yaĢayırdı.
Buradakı Armi
bölgəsi də armi etnoniminə uyğun urartuca Arme, asurca Arime adla-
nırdı.
83
VaxtaĢırı asur-urartu hücumlarına məruz qalan Arme bölgəsi zəif
olduğundan
tədricən
asurlara
tabe
olan
əyalətə
çevrildi.
Lakin onların doğu
tərəfində olan kiçik Subar bəyliyi m.ö. 673-cü ilə qədər müstəqilliyini
qoruya bildi. Həmin tarixdən asurlar tərəfindən darmadağın edilən Subar
bəyliyinin yerində asurların iki caniĢinliyi yarandı və Arme bölgəsi batı
əyalətin tərkibinə salındı. Hər iki əyalət Dəclənin yuxarı axarında təxminən
MuĢ-Bitlis-Diyarbakır-Xəzər gölü arasındakı ərazini əhatə edirdi və o
çağlarda burada əsasən subar, urmu, mitan, armi boyları, yuxarıda Bingöl
tərəfdə
qaĢqaylar
yaĢayırdı. Bu
türk boyları içində Mitan dövləti çağından
hurri boyları da qalmıĢdı.
Buradan quzeyə çəkilən subar, mitan-armi və urmu tayfaları yeni
axınla bölgəyə gəlmiĢ
soydaĢları saqa-qamərlərlə qovuĢub yeni qüvvəyə
çevrildi və əvvəllər Urartu əyaləti olan bu ərazidə, Fərat çayının yuxarı
axarında VII əsrin sonunda kiçik Ermən
(tarixi Ərməniyə) bölgəsi yaran-
dı. Bu bölgənin döyüĢçüləri
Asur dövlətinə qarĢı 615-də baĢlanan böyük
müharibədə Mada ordusuna qoĢuldu və Mada çarı Kiaksar Asur dövlətini
dağıdandan sonra Ermən bölgəsini ayrıca çaniĢinlik kimi Mada
vilayə-
tinə çevirib saqa boyundan Parur bəyi bura hökmdar (caniĢin) təyin etdi.
Görək «erməni tarixinin atası» adlanan Xorenatsi bu barədə nə deyir? N.
Eminin rusca tərcümə etdiyi kitabın 1858-ci il nəĢrindəki ifadə belədir:
«Bizim ilk hökmdarımız baĢına Varbakın tac qoyduğu Paruyr Ska-
yordi idi» (Наш первый государь, увенчанный Варбаком, быль Па-
руйрь, сын Скайорди
).
Xorenatsini təkrar edən M. Kalankatlı da Paruy-
run (baĢqa əlyazmada Batur) hay olmadığını özəlliklə «çik ordi haykay»
(haysoylu deyil) deyimilə vurğulayır. Azərbaycan tarixçiləri isə həmin bəl-
82
Subar bəyliyi haqqında geniĢ məlumat üçün bax: «Azər xalqı», 2000, 129-113.
83
Yuxarıda gözdən keçirilən Ebla sənədlərindəki Arme ölkəsi əgər bu Armedirsə, onda
xoronimin yaranma tarixi daha qədimlərə gedib çıxır.
Armenia adının urartu dilində Arme-nia Ģəklində yaranması fikri də irəli sürülmüĢdür.
Nəzəri baxımdan bu mümkündür, lakin praktikada bunun əksini görürük, belə ki, bu
bölgənin adı urartu yazılarında Armenia Ģəklində yox, Arme kimi iĢlənir. Urartu yazıla-
rında ümumiyətlə Armenia toponimi yoxdur.
Dostları ilə paylaş: |