94
Mitan-Xarəzm əlaqəsindən yazan L. S. Tolstova qaraqalpaq-müyten
boyunun ulu
dədəsi
Tamin bəyin Kaptaw
(Qaf
dağı) tərəflərə
səfərilə bağlı
əfsanəni qeydə almıĢ, Orta Asiya, özəlliklə Buxara bölgəsində mitan
boyları ilə əlaqəsi olan xeyli etnotoponim olduğunu və Mada-Mitan kimi
toponimlərin
X-XIII
əsrlərdə xatırlandığını göstərib, bu boyların irandilli
olduğunu söyləyənlərə qarĢı çıxmıĢdır.
78
Mitan boylarının Anadolu və Azərbaycan bölgələrində yaĢaması
haqqında Herodot və Strabon dolğun məlumat verir və bu məlumatlar ən
azı beĢ əsrlik bir dövrü (m.ö.V - m.s. I) əhatə edir. Qədim Azərbaycan
ərazisində Dəclənin iki sol qolu olan «Böyük və Kiçik Zab çaylarının
Matien ölkəsindən axdığını» yazan Herodot matien boylarının Ġç Anado-
luda və Urmu gölü hövzəsində yaĢadıqlarını qeyd edir:
«Yunanlılar kappadokiyalılara suriyalı
deyirlər. Bu suriyalılar pers hege-
monluğuna qədər madalılara
tabe
idi,
sonralar KuruĢa (tabe oldular).
Mada
və
Lidia çarlıqları arasında sərhəd, əslində Halis çayıdır ki, bu Armen
dağ-
larından
baĢlayıb
Kilikiyadan
keçərək,
sağında
matien,
solunda friq ölkələ-
rini buraxandan sonra quzeyə dönərək kappadokiyalı suriyalılarla sol yaxa-
sındakı paflaqoniyalılar arasında təbii sərhədə çevrilir» (
I.
72
); «KuruĢ
Babil üzərinə yürüĢ edərkən Gind (=Diala) çayına çatdı. Qaynağını dağlıq
yer
olan
Matien ölkəsindən alan bu çay dardanların torpağından keçib
Dəclə
çayına
tökülür» (
I.
189
)
;
«Araz
(=
Qızıl-üzən
)
çayının
qaynağı isə
Matien dağlarıdır, KuruĢun
360
kanala ayırdığı Gind çayı da bu dağlardan
axır» (
I. 202
); «Matien,
saspeir və alarodilərə
200
talant vergi qoyulmuĢdu.
Bu
18
-ci
dairə idi»
(
III. 94
); «Burada
Kilikiyadan
sonra armeni
(ərazisi) gəlir,
zəngin örüĢləri var; armenilərdən sonra matienlərin bölgəsidir.
Sonra
kissilərin ölkəsi və burada Xoapsi çayı yaxasında böyük çarın oturduğu
və xəzinəsi olduğu Sus Ģəhəri yerləĢir» (
V. 49
).
Qızıl-üzən çayını Araz adlandıran Herodotla razılaĢmayan Strabon
(
XI.14.13
) matien, armen, mada boylarının adından yaranmıĢ etnotoponim-
lər haqqında bunları yazır:
«Ksanfın dediyinə görə, Artaksersin vaxtında elə möhkəm quraqlıq
olub ki, çaylar, göllər və bulaqlar quruyub, onun özü dənizdən uzaq bir
78
«Однако ряд указанных выше данных, в частности исторические легенды зе-
рефшанских митанов, говорящие о пребывании их предков близ берегов Урмии
(Иранский Азербайджан), называвшегося в древности Ма(н)тиане, дают возмож-
ность допустить и иную трактовку» (Толстова, 1971, 246-253).
95
çox yerdə - Armeniya, Matien və Friqiyada balıqqulağı Ģəklində daĢlar gö-
rüb»
(
I.
3.
4
);
«Mada əyaləti Matien…» (
II. 1.14
);
«Eyni Ģey Madada Ma-
tien bölgəsində və Armeniyada Sakasena
və
Araksena bölgələrində
də
mövcuddur» (
XI. 7. 2
); «Girkanların o biri tərəfində derbiklər yaĢayır,
kadusilər isə Paraxoafr dağının ətəyində mada və matienlər
ilə
qonĢudur»
(
XI. 8.
8
);
«Bu
ölkə
(Atropatena)
Armeniya və
Matiandan doğuda, Böyük
Madadan batıda və hər iki ölkədən quzeydə yerləĢir; güneydən Girkan
dənizinin aĢağı çıxıntısına və Matiana yaxınlaĢır» (
XI. 13. 2
); «Sonra de-
yirlər ki, əvvəllər kiçik ölkə olan Armeniya Artaksi və Zariadrın apardığı
müharibələr hesabına geniĢləndi» (
XI. 14. 5
); «Armeniyada böyük göllər
var. Biri Mantiana adlanır və tərcümədə göy (rəng) mənası verir. Belə
deyirlər ki, bu göl Meotiddən sonra ən böyük duzlu göldür; Atropatiya
qədər uzanır» (
XI. 14. 8
).
Mitan (matian, matien, moytan) boyları haqqında deyilənlərdən bu
nəticəni əldə etmək olur ki, onlar m.ö. II minilin ortalarında Ġkiçayarısının
quzey-batısında qafqazdilli hurrilərin dövlət qurmasına yardım etmiĢ və
bu dövlət Mitani adı daĢımıĢdır; Dövlətin etnik dayağı olan subar (mitan)-
hurri boyları quzey-batı Suriyadan tutmuĢ doğuda (Kərkük bölgəsi) Dəclə
yaxalarına qədər müxtəlif lokal məntəqələrdə məskunlaĢmıĢlar; mitan-
ermən boyları da saqa-qamər boyları kimi eyni xalqın daxili soybölgüsü
olub, miladdan öncəki tarixi bəlgələrdə daima bir-birinə qonĢu ərazidə
qeydə alınmıĢlar; Mitan dövləti dağılandan sonra zaman-zaman onların bir
qismi Kiçik Asiyaya, bir qismi Azərbaycan və Orta Asiyaya köçmüĢdür;
Artıq Herodotun dövrundə (m.ö.V əsr) mitan-ermən boyları Ġç və Döğu
Anadoluda və Urmu
gölünün dörd
tərəfini əhatə edən hövzədə görünür.
Strabonun
vaxtında
(m.ö.
I - m.s.
I
əsrlər)
Armeniyanın
doğusunda
və
Atro-
patenin
batısındakı
Matien bölgəsindən bəhs olunur; Sonrakı minilliklərdə
isə mitan boyları özbək, qaraqalpaq və baĢqord xalqlarının bir boyu kimi
xatırlanır.
Subar (mitan) boylarından bir tirənin adı olan ermən etnonimi təkcə
qədim Anadolu və Azərbaycanda deyil, Qazax elindəki Erimen dağlarına
qədər yayılmıĢdır. Ermən soylarından Güney Azərbaycan üzərindən
Doğu tərəfə gedənlər olduğu kimi, Azərbaycanın quzeyindən də Qafqaz
dağlarının o tərəfinə keçənlər olmuĢdur. Azərbaycandan quzeyə Dar-Yol,
Dəmir-Qapı keçidləri belə bəlgələrin izini Osetiyada Erman toponimində
və Samur deltasında qədim Armen-kala adlı kiçik bir qalanın adında sax-
layır. Bura qədər deyilənlərə bunu əlavə edək ki, I Dara Bisutunda həkk
Dostları ilə paylaş: |