89
Arman (Eyni yerdə toponim,
1818
-də adı çəkilir -
МИТТ
,
II, 413
)
Arman toponimi (BaĢqord eli, Baymak rayonu)
Örnəklərdən də göründüyü kimi,
Ermən adı müxtəlif fonetik vari-
antlarla Qazax, Özbək, Türkmən, BaĢqord ellərində iĢlənir. Ermen adının
boyadı kimi iĢlənməsi göstərir ki, yuxarıdakı yeradları etnotoponimlərdir.
Qazax
toponimistləri
Ermen
oronimini
monqol
(Ğ.
KonkoĢpaev)
,
monqol-
türk (A.
Əbdıraxmanov) hibrid sözü kimi izah etmək istəmiĢ, hətta yerli
xalq etimologiyasına üz tutmuĢlar. Erman toponiminin monqol sözü kimi
izah olunmasına etiraz edən A. Əbdıraxmanov onu türk-monqol hibrid
(
ere-eme-n) sözü kimi verir, yerli əhali içində yaĢayan rəvayətin
isə tamam
fərqli etimoloji yozumla xalq etimologiyası olduğunu vurğulayır. Rəvayət
isə belədir ki, güya qazax batırı ilə vuruĢan kalmaq batırı yenilib atdan yı-
xılanda atı bu dağa qalxır: «
Бiрақ
қалмақ аты тау iшiнде ерiмен қашып
кетiп, ешкiм
ұстай алмапты. Содан Ерiмен аталыпды-мыс»
66
Lakin
bu dağadı Qazax elindən uzaqda çox qədimdən formalaĢmıĢ
ermen boyadı
ilə bağlı olduğundan gerçək etimoloji yozum alınmamıĢdır, çünki Doğu
türk ellərində Erimen/Ermen/Erman/Arman tipli etnotoponimlərin ortaya
çıxması antik qaynaqlarda adı daima qoĢa çəkilən mitan-ermen boylarının
Doğu Anadolu və Azərbaycandan Orta Asiya yönündə doğuya köçən
mitan (müyten) boybirləĢmələri içindəki
ermen boyu ilə bağlıdır.
Ermen və Arman
Ģəklində
yayılan
etnotoponimin ortaya çıxmasına
səbəb olan
ermən adının etimoloji yozumunu, onun qədim Azərbaycan
və ətraf bölgələrdə iĢlənmə tarixini izləmək üçün adın orta mərhələsini
əks etdirən
ermi variantını diqqətə almaq lazım gəlir. Xristianlığı qəbul
etmiĢ
ermi adlı bulqar boyuna aid bir bəlgədə yunan əlifbası ilə
ermi-aris
(
،
ερμι άρης
) Ģəklində
keçən
etnonim
sonralar
çuvaĢ-baĢqord mühitində yerli
deyimə uyğun
ermi/yermi/yurmi variantları ilə iĢlənmiĢdir.
67
Anadoluda
qədim
Arme bölgəsinin adındakı
arme etnonimindən bir az sonra danıĢa-
cağıq,
hələlik etnonimin hansı dildə
yaranması məsələsini Urmu teoriyası
baxımından gözdən keçirək.
Yuxarıda
aran
(ərən)
adından
danıĢarkən
onun
*
ar/ər sözü və
-an
Ģəkilçisi ilə yarandığını demiĢdik.
Daha yuxarıda cəmlik,
topluluq bildirən
66
Əбдıрахманов, 1975, 90.
67
Etnonimin ilkin forması Vedidə
Ərmik toponimində qaldığı kimi, qədim Tuna bul-
qarları və baĢqordların içində
ermi boyunun adında vardır.KeçmiĢdə Kazan və Noqay
yolu boyunca olan iki
Yermi bölgəsinin (
Erminskaya volost) rus qaynaqlarında keçən
adındakı
-n- elementi ruscanın
-insk Ģəkilçisinə aiddir
(Кузеев, 1974, 60, 124-128).