191
rində iqlim dəyiĢməsi ilə baĢlanan quraqlıq II-IV əsrdə Qazaxstan və
Monqolustan bölgələrini bürümüĢdü.
31
Bu duruma düĢən türk boyları
hun bahadırlarının baĢçılığı ilə Avropaya üz tutdular və yolboyu onlara
türk boyları ilə yanaĢı fin-uqor (macar) boyları da qoĢuldu. Bu köçlər də
tarix kitablarında «xalqların böyük köçü» kimi qeyd olunur. Həmin axının
güney dalğaları Azərbaycan bölgələrinə də çatdı.
Yazıöncəsi tarixdə Anadolu-Azərbaycan bölgələrinə olan içəri və
ya bu bölgələrdən dıĢarı köçlərin yönünü yalnız antropoloji və arxeoloji
bəlgə və sonrakı çağlarda izi qalmıĢ onomastik, mifoloji və dil bəlgələri
ilə müəyyən etmək olur. Məsələn, Anadolunun Mersin bölgəsində Xalaf
kulturuna aid bəlgələrin ortaya çıxması orta eneolit çağında Ġkiçayarası-
nın quzeyindən bura yeni köç olduğunu göstərir.
32
Yaxud, m.ö. III minilin
ortalarından sonra Ġkiçayarasına yeni axınla gələn sami uruqlarına akad-
lar amurrú, sumerlər isə mar-tu deyirdi və hər iki dildə bu «batı adamı»
anlamında olan ifadə həmin samilərin batıdan doğuya köçdüyünü göstə-
rir.
33
Və yaxud, Altay eposlarında yerli faunaya yad olan batı bölgələrə
məxsus heyvanlar iĢtirak edir.
34
Bu fakt onu göstərir ki, Altay boyları batı-
dan
Altaya köçmüĢlər. S.
Ġ.
Rudenko təkzibedilməz dəlillərlə sübut etdi ki,
Pazırıq incəsənəti içində fantastik «yarıinsan-yarıaslan» Ģəkli Əhəməni
dövründən çox əvvəl Ön Asiyada formalaĢıb və buradan Altaya keçərək
yerli zəmində yeni çalarlar qazanıb.
35
Köçün
yönü
sadalanan bəlgələrlə müəyyən olunmalıdır.
Lakin dər-
sini türksevməz müəllimlərindən alan bəzi
Azərbaycan tarixçiləri kimi,
çağdaĢ Türkiyə yazarlarının çoxu da bəlgələrə yox, «romantik» duyğu-
lara güvənib, qədim miqrasiyaların yönünü tərsinə verirlər. Ona görə də
31
Гумилев, 1991, 85.
32
Kınal, 20.
33
ИДВ, 1988, 22.
34
Сагалаев, 1984, 69.
35
Руденко, 1961, 58-59; Qut çağında (m.ö. XXIII əsr) Sumerdə görünən aĢağı tərəfi
əyilərək heyvan baĢı ilə bəzənmiĢ
konusvari riton (ayaq) m.ö.XI-IX əsrlərdə
Ġranda,
m.ö. IV əsrdə isə Fərqanədə ortaya çıxır (Койкырылган кала, 1967, 110-111); Ġ.Əliyev
Aralıqdənizi üçün xarakterik olan üçayaqlı qabların Güney-Azərbaycanda m.ö. II mini-
lin əvvəlində artmasını və bunların Çində görünməsini ticarət əlaqəsi ilə yozur (Алиев,
1960, 157-158), lakin o çağlarda «Babil astranomiyası»nın da Çinə aparılması ticarətlə
yox, köçlə bağlıdır;
N. L. Çlenova
Güney
Sibirdə
m.ö.VIII-III
əsr
at nəsnələri
üzərindəki
ornamentlərin
m.ö.II -I
minilin
qovuĢuğunda Güney Azərbaycanda göründüyünü və Ġran-
Orta Asiya-Güney Sibir yönündə miqrasiya etdiyini yazır (Членова, 1981, 82).
192
minbir əziyətlə yazılmıĢ əsərlər yanlıĢ konsepsiya üzərində qurulduğu
üçün ciddi qəbul olunmur. Məsələn, türklərin qədim tarixi haqqında çox
dəyərli bir kitabı ortaya qoyan Edip Yavuz yazır ki, m.ö.V-IV minillərdə
türklər Amur çayı dolaylarından qalxıb, Altay dağları güneyindən Pamir-
HindikuĢ və Xorasan-Elburs-Zaqros dağlarını aĢaraq, Qafqaza və Anado-
luya gəlmiĢlər.
36
Lakin yazarın bu fikrini təsdiq edən arxeoloji bəlgələr
yoxdur, həmin çağda nəinki türk etnosunun batıya köçü, ümumiyətlə do-
ğudan batıya köç olmamıĢdır. Türk etnosunun Ön Asiyada deyil, Altayda
və ya Orta Asiyada formalaĢıb, batıya köçməsi fikrini
söyləyən
digər
tarix-
çilər
kimi,
ġ. Günaltay da heç bir elmi dayağı olmayan bu fikri irəli sürür
ki, Türküstanda (Orta Asiyada) yaranmıĢ neolit kulturunu buradan Avro-
paya və Ağdənizə qədər aparan braxikefal insanlar batıya köçən türküstan-
lılardır. Müəllif irəli sürdüyü fikri belə əsaslandırır:
«Təqribi bir hesaba
görə,
Ön
Asiyada və özəlliklə Mesopotamiya və Misirdə neolitik dövrün
baĢlanğıcı miladdan öncə 20 min il əvvələ qədər çıxmaqdadır. Orta Asi-
yada
isə bundan daha qədim olacağı Ģübhəsizdir».
37
Əlbəttə, məsələyə
bu cür yanaĢmaq doğru deyil, çünki neolit dövrü Orta Asiyada 8 minil
əvvəl Ceytun kulturu (m.ö.VI minil) ilə baĢlanmıĢdır.
38
Həm də buranın
əhalisi braxikefal deyil, aralıqdənizi (Ağdəniz) tipi olan dolixokefallar
idi
və
bura oxralı, bükülü ölübastırma gələnəyini gətirənlər Azərbaycandan
(Ġrandan) gəlmiĢdi.
39
Böyük Ģəxsiyətinə və gərəkli yazılarına hörmət et-
diyim ġ. Günaltay
eyni yanlıĢlığa eneolit dövründən
bəhs
edərkən də
yol
vermiĢdir. Halbuki
Güney Qafqaz eneoliti m.ö.VI-IV
minillərə
aiddirsə,
Orta
Asiyada eneolit abidələrinin
(m.ö.V-III minillər) radiokarbon üsulu
ilə tədqiqi onların daha sonrakı dövrlərə aid olduğunu müəyyən etmiĢdir:
40
V minil - Tilkitəpə m.ö. 4560
110 il
IV minil - Altıntəpə m.ö. 3160
50 il
III minil - Karatəpə m.ö. 2750
250 il
Türklərin qədim miqrasiyasını doğudan batıya olduğunu yazanlar
arxeoloji kulturların xronologiyasını və miqrasiyasını nəzərə almadıqları
üçün qədim köçlərin yönünü tərsinə verirlər. Halbuki Azərbaycanın daĢ
36
Yavuz, 42.
37
Günaltay, 1987, 81.
38
Masson,
1971, 70;
Anadoluda isə gec neolit (Hacılar) VI minilliyə, m.ö.
5500-cü illərə
aiddir (Kınal, 15).
39
Массон, 1989, 25.
40
Энеолит СССР, 14, 102-103.
Dostları ilə paylaş: |