183
dendritilə rabitəyə girir.
3)
Akso-aksonal – iki neyronun aksonları arasında əmələ gələn
sinaps əlaqə formasına deyilir.
4)
Dendro-dendritik – iki neyronun dendritləri arasında əmələ
gələn sinaps əlaqə formasına deyilir.
Üzv sinapslarına neyromuskulyar və neyroepitelial (neyrosek-
retor) sinapslar aid edilir.
2. Elektrofizioloji
xüsusiyyətlərinə görə oyandırıcı və
ləngidici
sinapslar ayırd edilir.
3. Neyrokimyəvi xüsusiyyətlərinə görə xolinergiq, adrenergiq
və serotoninergiq sinapslar təsnif olunur.
Bütün xolinergiq sinapslarda mediator asetilxolin, adrenergiq
sinapslarda isə adrenalin, noradenalin və ya simpatindir. Serotin-
ini (və ya 5 oksitiramini) və
γ-amino yağ turşusunu da mediator-
lara aid edirlər. Serotonin hipotalamusun bəzi neyronlarında oy-
anmanın ötürülməsində iştirak edir.
Sinapsda iki membran –
pere və postsinaptik membran və
onlar arasında eni 100-150 A° olan və onları bir-birindən ayıran
sinaptik yarıq olur.
Sinapslar oyanmanı bir istiqamətdə – aksondan onunla əlaqəyə
girmiş neyrona ötürür.
Sinapsın köməyilə neyron 60 minə qədər digər neyronla
əlaqəyə girə bilər. Adətən bir neyron üzərində azı 1200-1800
sinaps ola bilər.
Elektrik sinapsı – ibtidai heyvanların sinir sistemi üçün səciy-
yəvidir, iki membran arasında məsafə 20 A°-2 Nm olan
istiqamətdə ötrür.
Kimyəvi sinaps peresinaptik və postsinaptik membran arasında
məsafə 10-50 Nm olması, peresinaptik sahədə çoxlu mediator 50
Nm vezikulların yerləşməsi və hər sinapsda çoxlu mediator
fəaliyyət göstərməsi ilə xarakterizə olunur.
Sinaptik reseptorlar. Sinaptik reseptorlar haqqında olan təlim
mediatorların postsinaptik membrana
təsir mexanizmini başa
düşməyə imkan verir. Hazırda müxtəlif mediatorların təsirini
qəbul edən bir sıra membran reseptorları ayırd edilmişdir. Onlara
184
asetilxolin, noradrenalin və ya adrenalin, serotonin qamma-amin
yağ turşusu və başqaları aiddir.
Reseptorla əlaqəyə girən mediator burada ya parçalanır ya da
sinaptik ötürülmədə təkrar istifadə olunur. Təsir göstərən
asetilxolin postsinaptik sahədə xolinə və asetata parçalanır. Reak-
siyanı asetilxolinesteraza (AXE) fermenti kataliz edir. Reaksiya
dönəndir: əmələ gələn xolin və asetat
yenidən presinaptik sahəyə
diffuziya edərək asetilxolinin yeni ehtiyatlarının sintezinə sərf ol-
unur.
Oyanmaların hüceyrəarası verilməsində müasir
məlumatlar. Sinaptik ötürmə üçün xüsusi mexanizm lazımdır.
Kimyəvi sinapslar üçün xüsusi maddə – mediator, amma elektrik
sinapsların da cərəyanın xüsusi paylanması tələb olunur. Kimyəvi
sinapslar daha çox maraqlıdırlar, belə ki, onlar hüceyrələrin çox
mürəkkəb qarşılıqlı təsirlərini təmin edirlər. Buna görə də
kimyəvi sinapsları biz daha diqqətlə nəzərdən keçirəcəyik.
Kimyəvi sinapslarla oyanmanın ötürülməsi. Kimyəvi sinap-
sların ən mühüm komponentləri sxematik olaraq şəkil 6.18-də
verilmişdir. Fəaliyyət cərəyanı sinir hüceyrəsinin «presinaptik»
ucunu depolyarizə edir. Bu –
lokal olaraq ondan pre- və
postsinaptik hüceyrələr arasında olan yarığa «mediatorun» (ar-
alıq-maddə) ifraz olunmasına səbəb olur.
Mediator postsinaptik hüceyrənin plazmatik membranına daxil
olur. Orada o spesifik reseptorlarla əlaqəyə girir; nəticədə mem-
branda ion kanalları açılır. Onlardan keçən ion cərəyanı
postsinaptik hüceyrənin membran potensialını dəyişir və onu
fəaliyyət cərəyanı əmələ gələn hədd səviyyəsinə qədər depolyari-
zasiya edir.
Sinir lifinin fəaliyyət cərəyanı sinaps önünün ucunu
deporyarizə edir. Nəticədə ondan mediator xaric olur, hansı ki,
sinaptik yarığa (mediator) daxil olur
və postsinaptik hüceyrənin
membranın reseptorları ilə birləşir. Onun birləşməsi bu mem-
branda kanalların açılmasına səbəb olur və onlardan spesifik
ionlar keçərək onun potensialın dəyişilməsinə səbəb olur.
185
Şəkil 6.18. Kimyəvi sinaptik nəqletmənin sxemi.
Elektrik vasitəsilə sinaptik ötürmə. 1930-1950-ci illərdə
kimyəvi sinaptik ötürmə konsepsiyası hamı tərəfindən qəbul
edildikdən sonra, mütəxəssislər tərəfindən müəyyən edilir ki,
oyanmanın hüceyrəarası ötürülməsi elektrik vasitəsilə də həyata
keçirilə bilər. Bu prinsip şəkil 6.19-da göstərilmişdir. İki qonşu
hüceyrə bir-birilə sıx bitişik olur ki, onların ikisinin
membranından keçən cərəyanın
müqaviməti, sinapsı olmayan
membranın digər nahiyələrinin müqavimətilə müqayisə oluna
bilər.
Şəkil 6.19. Elektrik snapsı.
186
Birinci hüceyrənin oynaması zamanı Na cərəyan (1 Na) ona
açıq Na-kanalından daxil olur və ondan çıxaraq cərəyanın bir
hissəsi membran məsaməsi olan yerdə ikinci hüceyrəyə daxil olur
və onun depolyarizasiyasına səbəb olur.
Ehtimal etmək olar ki, burada depolyarizasiyanın səviyyəsi, bi-
rinci hüceyrədən 10 dəfə azdır. Lakin o ikinci hüceyrədə fəaliyyət
cərəyanını generasiya edən həddən yüksək ola bilər. Çox hallarda
belə depolyarizasiya hədd qıcığından aşağı olur və ikinci hüceyrə
digər hüceyrədə kimyəvi və elektrik
ötürmə nəticəsində yaranan
sinaptik potensialların summasiyasının təsiri altında qıcıqlana
bilir. Beləliklə, kimyəvi elektrik ötürməni elektrik nəqletmədən
fərqləndirən əsas xüsusiyyətlər:
1.
Kimyəvi sinapsda postsinaptik cərəyan postsinaptik
membranda olan kanalların açılması hesabına generasiya olunur
və postsinaptik hüceyrənin ion qradientilə əsaslandırılmışdır.
2.
Elektrik sinapslarında postsinaptik cərəyanın mənbəyi –
peresinaptik hüceyrənin membranıdır. Burada kimyəvi
mediatorlar yoxdur və onun xaric olmasına və oyanmanın nəql
olunmasına təsir edən amillə, məsələn, Ca
2+
hüceyrə xarici
qatılığının və ya mediatorların,
fermentlərin yox edilməsi
haqqında danışılmır.
6.9. Hərəkət sistemi. Refleks təlimi
Dayaq və hərəkətin sinir tənzimi. İnsan və heyvan
orqanizminin hərəkət və başqa fəaliyyət formalarının idarə
olunması mexanizmini izah etmək təşəbbüslərinin qədim tarixi
vardır. Bu haqda ilk fizioloji izahatlara qədim Roma anatomu və
həkimi Qalenin işlərində rast gəlinir. O, insanın hərəkətlərini
şüurlu (iradi) və şüursuz (qeyri-iradi) hərəkətlərə bölmüş və bu
hərəkətlərin sinir sistemi tərəfindən tənzim edildiyini göstərmişir.
Skelet əzələlərinin işinin sinir tənzimi
hiss hərəki mərkəzlər
vasitəsilə yerinə yetirilir.
Bədənin dayaq və hərəkətinə, onların düzgün təqəllüsünə